Mazkur ishchi o‘quv dasturi Bioinjeneriya va oziq-ovqat xavfsizligi fakulteti Kengashining 2020 yil " " dagi yig‘ilishida muhokama qilinib, tasdiqlash uchun tavsiya etilgan.

Meva ko’chatzorining ikkinchi dalasida (shakl berish maydonida) amalga oshiriladigan tadbirlar
Ko’chatzorning ikkinchi dalasida bir yoshli ko’chatlar o’stiriladi va shakl beriladi. Bu yerda asosiy ish – qishgacha markaziy poyasi (shoxi) va yon shoxlari baquvvat bo’lib o’sgan hamda yog’ochligi yaxshi yetilgan ko’chatlar yetishtirishdan iborat. Buning uchun o’suv davrining birinchi yarmida yerni o’z vaqtida va sifatli qilib ishlash, sug’orish va uni o’g’itlash hamda ko’chatlarni parvarish qilish lozim. O’suv davrining ikkinchi yarmida ko’chat barglari plastik moddalar to’playdigan holga keltiriladi. Bunga erishish uchun o’toq, qator oralarini yumshatish va sug’orish soni kamaytiriladi yoki to’xtatiladi, eski barglari saqlanadi va yangi paydo bo’lgan o’sish nuqtalari chilpib tashlanadi. Yog’ochligi yaxshi yetilmagan ko’chatlar salgina sovuqdan ham kuchli zararlanishi, qattiq sovuqlarda esa butunlay qurib qolishi mumkin.
Ko’chatzorning ikkinchi dalasida bir yillik madaniy nav ko’chatlar yetishtiriladi. Ko’chatlar o’z vaqtida o’sishi uchun, erta bahorda shira harakati boshlanmasdan oldin (fevral) payvandtagning payvand qilingan kurtakdan yuqori qismi tok qaychisi bilan kesib tashlanadi. Bunda tok qaychining tig’i kurtakdan yuqoriroq, qarama–qarshi tomoni esa kurtakdan pastroq qo’yib (30⁰ cha qiya qilib) kesiladi. Tok qaychini o’ng qo’lda ushlab kesiladi, chap qo’l bilan payvantag kurtak qarama –qarshi tomonidan egiladi. Payvandtag bilan birga kurtakli qalqonchaning yuqori qismi ham kesib tashlanadi. Payvandtag to’g’ri kesilganda yarasi sekin bitadi va butunlay bitib ketmaydi. O’simliklarning kesib tashlangan yuqori qismi yig’ishtirilib yoqib yuboriladi.
Kuchli shamol esadigan maydonlarda bahorda shira harakati boshlanmasdan oldin payvand yuqorisidan 15-18 sm uzunlikda turum qoldirib, qolgan barcha yer ustki qismlari kesib tashlanadi. Urug’ ko’chatlardagi tutmagan kurtakli payvandning yuqori qismi kesilmaydi, chunki o’sha bahorning o’zida ular ikkinchi marta kurtak payvand qilinadi yoki qalamcha payvand ulanadi. Agar payvandga bog’langan bog’ich ilgari olib tashlanmagan bo’lsa, u butash paytida suyanchiq qoldirib vaqtincha yechiladi.
Kurtak payvand qilingan ko’chatlarni parvarishlash quyidagilardan iborat. Shira harakati boshlanishi bilan payvand qilingan kurtak ham o’sa boshlaydi. Ba’zi bunday kurtakdan (agar gulkurtak payvand qilingan bo’lsa) gul ham paydo bo’ladi. Urug’ mevalilarda paydo bo’lgan gullar chilpib tashlanadi, bunda bir necha novda o’sib chiqadi ulardan bitta eng baquvvati qoldiriladi. Danak mevalilarning kurtagi oddiy bo’lib, guli to’kilgandan keyin undan novda o’sib chiqmaydi. Shuning uchun payvandtakka takror payvand qilinadi. Qishda kurtaklari nobud bo’lgan urug’ko’chat payvandtaglarning po’stlog’i bahorda ko’cha boshlashi bilanoq (aprel) kurtak payvand qilinadi. Qalamchalar dekabr oyida tayyorlanadi va yer to’lada yoki transheyada nam qumda saqlanadi. Kurtak payvand qilingan urug’ ko’chatlar (oziq moddalarni kurtakka yo’naltirish maqsadida) suyanchiq qoldirib darhol kesiladi. Tutmagan kurtak payvandlar may oyida ko’chatzordan chiqarib tashlanadi. Kurtaklari tutib ketmagan vegetativ qo’payadigan payvandtaglardan ona bog’ sifatida foydalaniladi.
Payvandlangan ko’chat o’sganda uning barg qo’ltiqlaridan yozgi yoki muddatidan ilgari ko’kargan novdalar paydo bo’ladi. O’rik, shaftoli va olma ko’chatlarida bunday novdalar ayniqsa yaxshi rivojlanadi. Agar ularning ana shunday rivojlanib borishiga yo’l qo’yilsa, ular shox-shabbadagi novdalarning shakllanishini kechiktiribgina qolmay, balki shu bilan birga asosiy madaniy novdaning rivojlanishini ham kechiktiradi. Shuning uchun, ularning yog’ochlanmasdan tana qismidan yulib tashlanadi, tananing yo’g’onlashishi uchun qo’ltiq barglari qoldiriladi. Payvandda tana yuqorisida hosil bo’lgan barcha novdalar erkin o’saveradi, ulardan keyinchalik shox-shabba shoxlari paydo bo’ladi. Havo isiy boshlashi bilan urug’ko’chatning ildiz bo’g’zidan bachkilar o’sib chiqib madaniy novdaning o’sishiga xalaqit beradi. Shuning uchun ular paydo bo’lishi bilan yo’qotilib borishi kerak. Erta bahorda (fevral-mart)qatorlar ketmonda chuqur qilib chopiladi, bu ish ko’chatlardagi kurtaklar va ildiz tizimiga shikast yetkazmasdan ehtiyotlik bilan bajariladi. Agar bu ish kuzda ko’chatzorning birinchi dalasida bajarilgan bo’lsa, bahorda qatorlar orasi yumshatiladi va jami o’suv davrida bu tadbir 2-3 marta takrorlanadi. Qator oralariga ishlov berish chuqurligi bahorda 10-12 sm, yozda iyun oylarida 15 sm bo’lishi tavsiya etiladi. Begona o’tlar muntazam ravishda yo’q qilib turiladi.
Yoz davomida ko’chatlar 8-12 marta, qumoq, shag’al toshli yerlar esa 16 martagacha sug’oriladi. Sug’orishlardan keyin sug’orish egatlari yumshatiladi, o’g’itlanadi va oziqlantiriladi. Sentyabrning birinchi yarmidan noyabr oyigacha (novdalar yaxshi yetilishi uchun) har oyda bir marta kichik normada sug’oriladi, yerni yumshatish to’xtatiladi.
Ko’chatzorning ikkinchi dalasida kurtakpayvand tutmagan urug’ ko’chatlarni qalamcha payvand qilish lozim. Amalda qalamcha payvandning quyidagi usullari ko’proq qo’llaniladi: oddiy qalamcha payvand, qo’ndirma yoki “egarcha” payvand, iskana payvand, tilma payvand, po’stloq tagiga payvand, qo’sh yoki oraliq payvand hamda qishki payvand. Ko’chatzorning uchinchi dalasi ham bo’lib, bunda bir yil mobayinida yon novdalar chiqarmagan va o’sib, standartda belgilangan darajaga yetmagan ko’chat turlari va navlari (asosan urug’ mevali daraxtlar) ko’chatzorning uchinchi dalasida yana o’stirish uchun ikkinchi yili qoldiriladi. Ikkinchi yili erta bahorda shira harakati boshlanishidan oldin bir yoshli ko’chatlar 70-80 sm qoldirib kesiladi, yoz davomida ularda 3-6 tadan asosiy shox o’stiriladi, qolganlari butaladi, tanadan chiqqan ko’k shoxchalar olib tashlanadi. O’simliklarni parvarishlash va yerni ishlash ko’chatzorning ikkinchi dalasidagidek tartibda olib boriladi. Kuzga borib baquvvat va yaxshi shoxlangan ikki yoshli ko’chatlar tayyor bo’ladi. Agar danak mevali turlar uchinchi dalada qoldirilsa, ular kuzga borib ortiqcha o’sib ketadi va boqqa ko’chirib o’tqazilganda yaxshi tutmaydi. Shuning uchun ular o’g’it berilmasdan va kamroq sug’orib o’stiriladi.
Tayyor ko’chatlarni kovlab olish, saqlash va ekishga tayyorlash. Ko’chatlarni kovlab olish, navlarga ajratish va sotish sermehnat va muhim tadbirlardan bo’lib, bunga oldindan jiddiy tayyorgarlik ko’rishni talab qiladi. Ko’chatlarni qazib olishdan taxminan bir yarim ikki oy oldin aralashib qolgan nav va turlar, shuningdek payvandusti payvandtakka mos kelmagan va kasallangan o’simliklar ajratib olinadi. Bundan tashqari, ko’chat tur va navlarining sifat hamda miqdorini hisobga olish maqsadida o’simliklar inventarizatsiya qilinadi.
Ko’chatlarni kovlab olishdan oldin vaqtincha ko’mib qo’yadigan maydoncha tayyorlanadi. Maydonchaning kattaligi 1 metr kvadratga 20 tup meva ko’chatini ko’mib qo’yishini hisobga olgan holda belgilanadi. Ko’chatlar odatda, kuzda, sovuq tushgunga qadar, oktyabrning ikkinchi yarmi – noyabr boshida kovlab olinadi. Bu esa sovuqqa chidamsiz meva turlarini (shaftoli, yong’oq, gilos va boshqalarni) qishda saqlab qolishga imkon beradi, chunki bunda ildiz va novda o’sish nuqtalaridagi oziq moddalar o’simliklar yo’g’on qismiga o’tadi. Shuning uchun ingichka ildizlar kuzda uzilib ketsa, oziq moddalar o’sish nuqtalariga o’tadi va ko’chatlarni kovlab olishda bu moddalar ko’proq nobud bo’ladi.
Ko’chatlarni kovlab olish uchun tayyor ekanligi ularning uchki barglariga qarab aniqlanadi. Agar bu barglarning katta kichikligi shox-shabbadagi normal barglarga tenglashsa va kuzgi xazonrezgilik boshlangandagina ko’chatlarni qazib olish mumkin. Ko’chatzordagi ba’zi bir navlar o’sishni kechiktirib yuboradi (Renet Simirenko, Vaynsep) va ba’zi yillari barglari uzoq vaqtgacha to’kilmay, qishga kiradi. Bunday navlarning yog’ochligini tezroq yetiltirish uchun ularni sug’orish barvaqt to’xtatiladi, shox-shabbadagi barcha novdalarning uchi chilpinadi (20 sentyabr – 5 oktyabr). 15-20 oktyabrda danak keyin urug’mevali turlarning barglari yulib tashlanadi. Bu ko’p mehnat talab qiladigan tadbir bo’lganligi sababli, barglarni to’kish uchun olimlar tomonidan defoliantlarni qo’llash tavsiya etiladi.
Ko’chatlar defoliatsiya qilinsa, ularyaxshi qishlaydi, novdalarning yog’ochlanishi jadallashadi va ularning past haroratga chidamligi ortadi. Sentyabr oyi o’rtalaridan oktyabrning oxirigacha, harorat 12-15⁰S dan past bo’lmaganda defoliatsiya qilish eng samarali hisoblanadi. Har gektar yerga 1000-1500 l hisobida sarflanadigan 0,5-1 % li magniy xlorat eng yaxshi defoliantlardan hisoblanadi.
Hozirgi kunda keng qo’llanilayotgan yangi defoliantlarni O’zbekistonning har xil tuproq va iqlim sharoitida emas, balki meva ekinlarining har xil tur va navlarida sinab ko’rish maqsadga muvofiq. Barglari to’kilgandan keyin ko’chatlar qondirib sug’oriladi, suv tuproqning kamida 35 sm chuqurligigacha singib borishi lozim. Yer bir oz qurigandan keyin ko’chatlarni kovlab olishga kirishiladi. Oldin shaftoli, gtlos, nok, keyin olcha, olxo’ri, o’rik va olma ko’chatlari kovlab olinadi.
Ko’chatlar kichik ko’chatzorlarda qo’lda, katta maydonlarda esa maxsus VP-2 markali mashinalar (pluglar) yoki traktorga osilib ishlatiladigan VPN-2 osma plug bilan kovlab olinadi. Ko’chatlarni kovlab olishda, ko’chat qatorining bir tomonida qatordan 30-35 sm oraliqda ketmon eni kengligida 35-40 sm chuqurlikda ariq qaziladi, ko’chat ana shu ariq tomonga egiladi va ketmonda ariqqa yotqiziladi. So’ngra ishchi ko’chat tanasini ildiz bo’g’zi yonidan ushlab, ehtiyotlik bilan ariqdan tortib oladi, zarur bo’lsa ildizlarini kesadi, so’ngra ildizlariga yopishgan tuproqlardan tozalanadi.
Ko’chatlarning bir navi kovlab olingandan keyin boshqa navi kovlanadi. Ko’chatlarni kovlashda ildiz tizimini shikastlamaslikka, mayda ildizchalarni saqlashga harakat qilish lozim. Kovlab olingan ko’chatlar shu yerning o’zida ishchilar tomonidan uchki tomonini bir tomonga qilgan holda darhol ko’miladi. Keyin ular tanlab olinib navlarga ajratiladigan joyga tashiladi.
Ko’chatzorda karantin ob’ektlari bo’lsa, xo’jalik ko’chatlarni tarqatishdan oldin ularni fumigatsiya qilishi lozim. Ko’chatlar O’zbekiston Respublikasi uchun belgilangan texnik sharoitlarga muvofiq sifatiga qarab navlarga ajratiladi.
Birinchi ko’rikdan o’tgan barcha turdagi ko’chatlar kamida uchta asosiy shoxi bor ildizlarga esa (shikastlanmagan va kasallanmagan) bo’lishi, 35 sm dan kalta bo’lmasligi, tanasi to’g’ri o’sgan, sog’lom shikastlanmagan bo’lishi lozim. Novdalar kesib tashlanganda hosil bo’lgan yaralarning kamida yarmi kallyus bilan yopilgan bo’lishi shart. Shox-shabbalar to’g’ri shakllangan (o’stirish uchun qoldirilgan novdani hisobgaolmaganda) birinchi yarus asosiy shoxlaridan 3-4 ta bo’lishi kerak. Shox-shabbadagi har bir asosiy shoxning uzunligi 50 sm dan kam bo’lmasligi, o’stirishga qoldirilgan novda esa tik yo’nalgan va ancha rivojlangan bo’lishi lozim. Ikkinchi ko’rikdan o’tgan ko’chat ildizlarining uzunligi kamida 25 sm bo’lishi kerak; tananing bir oz qiyshaygan bo’lishiga yo’l qo’yiladi; shox-shabbada bosh tanadan boshqa kamida ikkita asosiy shox bo’lishi kerak; kallyuslar tanadagi yaralarni yarmidan kamrog’ini qoplashi mumkin; shox-shabba asosiy shoxlarining uzunligi kamida 35-40 sm bo’lishi shart.
Tanasi nihoyatda qiyshaygan, belgilangan kattalikda bo’lmagan, mexanik shikastlangan kasallik va zararkunandalardan zararlangan ko’chatlar brak qilinadi. Bunday ko’chatlar kuydirib yuboriladi. Ko’chatlar navlarga ajratilgandan so’ng vaqtincha yoki qishda saqlash uchun ko’mib qo’yiladi. Agar ko’chatlar kuzda tarqatilsa ular vaqtincha ko’mib qo’yiladi, qishda saqlanib erta bahorda sotilib, tarqatiladigan bo’lsa maxsus eni va chuqurligi 50 sm qilib kovlanadigan ariqlarga alohida navlar bo’yicha ko’miladi. Ko’chatlar ariqqa tikkasiga qo’yiladi va tanasi ildiz bo’g’zidan 5-10 sm baland qilib nam tuproq bilan ko’miladi.
Ko’chatlarni qishda saqlash uchun ajratilgan maydon suv bosmaydigan, omborxona hamda pichan va poxol g’aramlaridan uzoqroqda bo’lishi kerak (kemiruvchilar shikastlamasligi uchun). Ko’chatlarni dasta-dasta qilib ko’mish mumkin emas, chunki tuproq ildizlarni zich ko’mmaydi, bo’sh joylar qoladi va qishda ildizlarni sovuq urib ketishi mumkin.
Ko’chatlar ekishdan oldin maxsus transport vositalari yordamida usti brezent bilan yopilgan holda bog’ barpo qilinadigan maydonlarga yetkaziladi.