Maxsus ta’lim vazirligi

Dispozitiv normalar deb taraflarning o’z ixtiyorlari bilan to’ldirilishi mumkin bo’lgan va shartnomalarda huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining o’zaro kelishuvi bo’yicha tartibga solinishi mumkinligini ko’rsatadigan normalarga aytiladi. Masalan, FKning 223-moddasi 1-bandida ulushli mulkdagi mol-mulk ishtirokchilar o’rtasida ularning kelishuviga muvofiq taqsimlanishi mumkin deb yozilgan⁵. Demak, bu huquqiy normaning mazmuniga ko’ra umumiy mulk ishtirokchilari o’ziga tegishli bo’lgan ulushini o’zlarining kelishuviga muvofiq taqsimlashlari mumkin.

Dispozitiv normalar, imperativ normalardan farqli o’laroq, munosabat qatnashchilariga o’z hatti-harakatlari variantlarini, sub`ektiv huquq va majburiyatlar hajmi to’g’risida kelishib olish imkonini o’zida ifodalaydi. Dispozitiv normalar ko’proq fuqarolik-huquqiy munosabatlarda uchraydi.

Professor I.B.Zokirov esa, fuqarolik huquqida imperativ mehyorlarga qaraganda dispozitiv mehyorlarning kengroq qo’llanilishi bu fuqarolik huquqining huquqiy munosabatlarni tartibga solish uslubi deb, to’g’ri fikr bildiradi. Bunda “qonun” so’zi faqat Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan normativ hujjatnigina bildirmay, balki huquqning boshqa normalarini o’zining ta`siriy kuchiga qarab imperativ va dispozitiv normalarga bo’linadi. Imperativ normalar deb, ma`lum bir huquqiy munosabatda qatnashuvchilarning erklari bilan o’zgartirilishi mumkin bo’lmagan, qat`iy harakterda bo’lgan, qat`iy buyruq beradigan normalarga aytiladi. Imperativ normalarga misol qilib (FKning 23-moddasi, 3-bandi). “Fuqarolarning huquq layoqatidan yoki muomala layoqatidan to’la yoki qisman voz kechishi va huquq layoqati yoki muomala layoqatini cheklashga qaratilgan boshqa bitimlar o’z-o’zidan haqiqiy emasdir”, - deb aytilgan normani ko’rsatish mumkin. Dispozitiv normalar deb taraflarning o’z ixtiyorlari bilan to’ldirilishi mumkin bo’lgan va shartnomalarda huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining o’zaro kelishuvi bo’yicha tartibga solinishi mumkinligini ko’rsatadigan normalarga aytiladi. Masalan, FKning 223-moddasi 1-bandida ulushli mulkdagi mol-mulk ishtirokchilar o’rtasida ularning kelishuviga muvofiq taqsimlanishi mumkin deb yozilgan. Demak, bu huquqiy normaning mazmuniga ko’ra umumiy mulk ishtirokchilari o’ziga tegishli bo’lgan ulushini o’zlarining kelishuviga muvofiq taqsimlashlari mumkin ekan.

Darhaqiqat, fuqarolik huquqiy manbalarda dispozitiv mehyorlar ko’p uchraydi. Bu mehyorlarning fuqarolik huquqida kengroq qo’llanilishiga sabab fuqarolik huquqida ishtirokchilarga keng imtiyoz va erkinliklar berilganligidadir. Zero, FKning birinchi moddasida tahkidlanganidek, fuqarolik qonun hujjatlari ular tomonidan tartibga solinadigan ishtirokchilarining tengligini e`tirof etishga, mulkning daxlsizligiga, shartnomaning erkinligiga, xususiy ishlarga biron-bir kishining o’zboshimchalik bilan aralashishiga yo’l qo’yilmasligiga, fuqarolik huquqlarini to’sqinliksiz amalga oshirilishini, buzilgan huquqlar tiklanishini, ularning sud orqali himoya qilinishini ta`minlash zarurligiga asoslanadi.

Ushbu moddaning talablaridan kelib chiqib, shunday xulosaga kelish mumkinki, fuqarolik huquqining manbalari yuqorida belgilangan talablarga amal qilgan holda qabul qilinishi lozim. Ya`ni har qanday fuqarolik qonun hujjatlari shu munosabat ishtirokchilarining tengligini e`tirof etishi, mulkning daxlsizligi, shartnomalarning erkinligi va hakozolarga amal qilgan holda chiqarilishi kerak. Bu talablarga zid holda qabul qilingan qonun hujjati haqiqiy emas deb topilishi va tegishli tartibda bekor qilinishi zarur.

Umumiy qoidaga ko’ra dispozitiv mehyorlar shartnoma munosabatlarida keng qo’llaniladi. K.Sindorovning fikricha, dispozitiv normalar – shartnoma matnida ayrim masalalar bo’yicha taraflar kelishuvga erishmaganligi oqibatida vujudga keladigan kamchiliklarni bartaraf etishga xizmat qiladi.

Dispozitiv normalar, odatda, “shartnomada boshqacha holat nazarda tutilmagan bo’lsa” qo’llaniladi. Jumladan, “Xo’jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida”gi qonunning shartnoma majburiyatlarini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi 25-32-moddalari dispozitiv normalar sanalib, ular shartnomada yoki maxsus qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo’lsagina qo’llaniladi.

Dispozitiv normalar tadbirkorlik shartnomaviy munosabatlarining asosiy tamoyillaridan biri bo’lgan shartnoma tuzish erkinligi tamoyilini ta`minlashda muhim ahamiyatga ega⁶.

K.Sindorovning fikriga qo’shilgan holda dispozitiv normalar shartnoma taraflarining o’z xohish-irodalarini qonun talablari asosida amalga oshirishlariga imkon berishini tahkidlash zarur. Taraflar shu shartnomani tartibga soluvchi qonun hujjatida dispozitiv norma mavjudligi sababli, qonunga zid bo’lmagan dispozitiv normada ifodalanmagan o’zlari uchun qulay bo’lgan yo’lni tanlashlari mumkin. Bunday tartib, birinchi navbatda, bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari talab va taklifdan kelib chiqadi.

Fuqarolik qonun hujjatlarida ko’p qo’llaniladigan dispozitiv normalarning yana bir muhim xususiyati, bu normalarning “agar qonun yoki shartnomada o’zgacha qoida belgilanmagan bo’lsa va majburiyat mohiyatidan o’zga ma`no anglashilmasa” – degan “pisanda” bilan boshlanishidir. Aynan normaning yuqoridagi holatni ifodalashidan bu normaning dispozitiv norma ekanligini anglab yetish qiyin emas.