Maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti oʻzbek tilshunosligi kafedrasi

FANIDAN O’QUV
MATERIALLARI
(MA’RUZA MATNLARI)
1-MODUL
1-ma`ruza. Morfemika. Affikslarning asosiy xususiyatlari. So‘zning morfem tarkibidagi o‘zgarishlar.


Reja

• 
  So`zning morfem tuzilishi
  
• 
  So`z va morfema
  
• 
  Affiksal morfema
  
• 
  So`zning morfematik tahlili
  
• 
  Morfem lug`at to`g`risida
  
• 
  Mohiyatan morfema vazifasida qo`llanuvchi so`zlar
  

• 
  Affikslarning strukturasi
  
• 
  Affikslar fonetikasi
  
• 
  Affikslarning kelib chiqishi
  
• 
  Derivatsion sinonimiya
  
• 
  Morfem vositalar
  
• 
  affikslarda shakl va ma'no munosabati;
  
• 
  so`zning morfem tarkibidagi o`zgarishlar;
  
• 
  soddalanish, morfologik qayta bo`linish;
  
• 
  so`zlashuv nutqi ta'sirida soddalanish hodisasi;
  
• 
  so`zning tovush tarkibidagi fonetik o`zgarishi;
  
• 
  yasama so`zlarning tub so`zga aylanishi.
  

Tayanch so`z va iboralar: morf, morfema, affiksal morfema, o`zak morfema, leksik ma`no, grammatik ma`no, grammatik shakl va ko`p ma'noli affikslar, omonim affiks, sinonim affiks va antonim affikslar, soddalanish, morfologik qayta bo`linish.
So`zning morfologik strukturasini tekshirish so`z va morfemaning (o`zak morfema va affiksal morfema), o`zak va negizning munosabatini aniqlash va morfemalarning strukturasi va tasnifi kabi hodisalarni o`z ichiga oladi.
So`z va morfema. So`zning sostavini grammatik jihatdan tekshirganda, unda ma`lum ma`no anglatadigan qismlarni, bu qismlarning o`zaro bog`langanligini ko`rish mumkin. So`zning morfologik strukturasi uning ayrim ma`noga ega bo`lgan shunday grammatik elementlardan tashkil topishi - grammatik qismlarga bo`linishidir. So`zning bunday bo`linmas, eng kichik qismlari morfema deb ataladi. So`zning morfologik strukturasi, morfemalarga ajralish xususiyati shuni ko`rsatadiki, uning sostavidagi bu elementlar o`zak va affiksdan iboratdir.
O`zbek tili sistemalarining shakllanishida bevosita yoki bilvosita ishtirok etuvchi asosiy til birliklaridan biri so`z bo`lsa, ikkinchisi morfemadir. O`zbek tili sistemalarining shakllanishida morfem birliklar muhim ahamiyatga ega, bu esa mazkur til birliklarining mohiyati, turlari va ular bilan bog`liq til hodisalarining mohiyatini to`g`ri, to`la yoritish muhim masalalardan ekani haqida aniq tasavvur beradi.
O`zbek tilshunosligida bu sohada juda ko`p ishlar qilinganligiga qaramasdan, morfem birliklarning asosiy xususiyati to`g`ri va to`la ifodasini topganicha yo`q. Morfema bilan bog`liq asosiy masalalarda noto`gri, bir-biriga zid fikr-mulohazalar davom etib kelmoqda. Qisqa qilib aytganda, morfema va u bilan bog`liq masalalar o`zbek tilshunosligining eng muhim, dolzarb muammolaridan biri bo`lib qolmoqda.
Morfemika so`zning nomustaqil tarkibiy qismi haqidagi ta`limotdir. Ma`lumki, o`zbek tilida, flektiv tillardagidan farqli o`laroq, o`zak mustaqil ma`no anglatish xususiyatiga ega. So`zning o`zakdan boshqa qismlari esa undan ayricha qo`llanmaydi va ma`no anglatmaydi. Shuning uchun ular morfema deyiladi. Masalan: Paxtakorlarga so`zi paxta-kor-lar-ga qismlaridan iborat. Ajratilgan har bir tarkibiy qism bu so`z doirasida o`ziga xos elementar va semantik mavqega ega, ular lisonda ana shundan ajralgan holda o`z «xonacha»larida guruh-guruh bo`lib yashaydi. Paxta birligi mustaqil lug`aviy ma`noga egaligi va bu ma`noni qolgan qismlarsiz ham anglata olish xususiyati bilan boshqa tarkibiy qismlardan ajratib turadi.<sup>1</sup> Shuning uchun u leksema deyiladi. Boshqa qismlar esa ajralgan holda mavhum bo`lishi, leksemasiz mustaqil ma`no anglata olmasligi bilan xarakterlanadi. Leksema shakllanuvchanlik, morfema shakllantiruvchanlik belgisiga ega. Nomustaqillik tabiati va leksemaga shakl berish vazifasiga xoslanganligi ularni morfema deb atashga olib kelgan. Morfemaning nutqiy ko`rinishi qo`shimcha deyiladi.
Tilimizda yordamchi so`z deb ataluvchi katta guruh ham bor bo`lib, leksema va morfema sirasida u oraliq uchinchi ma`qomida bo`ladi. Shuning uchun ularni leksema morfema deyish mumkin. Yordamchi so`zning leksemaligi shundaki, u mustaqil so`z kabi ajralganlik xususiyatiga ega, biroq shakllanuvchanlikka ega emas. Lug`aviy ma`noga ega emasligi ularni morfemik maydon sari tortib turadi.
Akademik A.Hojiyev to`g`ri ta`kidlaganidek, «morfema» tushunchasi va atamasi o`zbek tilshunosligida rus tilshunosligiga oid adabiyotlar ta`sirida paydo bo`ldi. Keyingi vaqtlarga qadar morfema haqidagi fikr-mulohazalar deyarli rus tilshunosligida aytilgan gaplarning ko`chirmasi bo`lib keldi. Hozirga qadar «morfema» deb ataluvchi til birligi va uning mohiyati bevosita o`zbek tili materiallarini tahlil etish asosida belgilanganicha yo`q.
Tilshunoslikka, jumladan, o`zbek tilshunosligiga oid ishlarda morfema «o`z ma`nosi va shakl ifodasiga ega bo`lgan, boshqa ma`noli qismlarga bo`linmaydigan eng kichik til bo`lagi» deb ta`riflanadi. Ammo bu ta`rif o`zbek tilidagi morfemalarning «morfema» deb atalishi mumkin bo`lgan birliklarining barcha turini va ularning mohiyatini aks ettira olmaydi. Chunki, asosan, affikslar-so`z yasovchi hamda so`z shaklini yasovchi affikslar morfema deb e`tirof etilib, bugungi kunda so`z yasash va so`zning shaklini yasash uchun xizmat qiladigan birliklar «grammatik morfema» deb ta`riflana boshlandi.
Morfemani so`zing tarkibiy qismi deyish maqsadga muvofiq. U affiksal morfemalarga xos, ammo quyidagilar farqlanishi lozim: 1) lug`aviy sistemaning birligi bo`lmish yasama so`zning tarkibiy qismi; 2) so`z yasalish sistemasining birligi hisoblanmish yasama so`zning tarkibiy qismi; 3) morfologik birlik bo`lmish so`z shaklining tarkibiy qismi.
Birinchi holatda yasama so`z lug`aviy birlik hisoblanadi. Bunda u mohiyatan tub so`zlardan farqlanmaydi va tarkibiy qismlarga (so`z+morfemaga) ajratilmaydi.
Ikkinchi holatda yasama so`z so`z yasalish asosi va so`z yasovchi kabi ikki xil birlikka bo`linadi: terim-ter-im, terimchi-terim-chi kabi.
Uchunchi holatda morfema lug`aviy birlik so`zning emas, balki morfologik birlik bo`lmish so`z shaklining tarkibiy qismi hisoblanadi: kitoblar-kitob-lar, terimchilarimizni-terimchi-lar-imiz-ni.
Akademik A.Hojiyevning to`g`ri ta`rif etishicha, o`zbek tilida morfemalar faqat affikslardan iborat bo`lmasdan, fe`lning analitik shaklini hosil qiluvchi ko`makchi fe`llar ham (o`qib ko`r, o`qib ber, o`qib chiqdi, ko`rib qoldi, ayta qol) mohiyatan morfema hisoblanadi. Bundan tashqari, o`bek tilidagi edi, ekan to`liqsiz fe`llar ham morfemaga xos vazifani bajaradi. Qalandarov xirgoyi qilib kelayotgan edi, yo`l bo`yida turgan militsioner qo`lidagi ola tayoq bilan yo`lning chetini ko`rsatdi. (A. Qahhor, «Sinchalak»)
Ma`lumki, tilshunoslikda leksema termini «lug`aviy ma`noli so`z» tushunchasini ifodalash uchun qo`llanadi, ammo o`zbek tilshunosligida «yordamchi so`zlar» «yordamchi leksemalar» deb noto`g`ri talqin qilina boshlandi.
Darhaqiqat, so`z lug`aviy ma`nosini yo`qotishi bilan «yordamchi so`z»ga emas balki muayyan ma`no, vazifaga ega bo`lgan boshqa birlikka, til birligiga aylanadi. Bunda ikki holatni farqlash kerak: 1) lug`aviy ma`nosini butunlay yo`qotgan birliklar: uchun, bilan, hamda, qadar; 2) lug`aviy ma`nosini saqlagan, shu bilan birga morfemalarga xos vazifalarda, ma`nolarda ham qo`llanadigan so`zlar: oldin, sababli, qarshi kabilar.
Shuni ta`kidlash lozimki, so`z yasalishi va so`z shakli yasalish hodisasi faqat affiksal morfemalarning faoliyati bilan cheklanmaydi. Morfemalar va ularning mohiyati haqida so`z borganda, shuningdek, morfemaning ta`rifida bu fakt o`z aksini topishi shart.
Yuqorida ko`rib o`tilgan morfemalar ikki sistemaga mansub til birligini-yasama so`zni va so`z shakllarini (morfologik birlikni) yasash uchun xizmat qiluvchi morfemalardir. O`zbek tili morfemalarining tahlili bu holda mohiyatan yuqoridagi morfemalarga o`xshash, lekin o`ziga xos vazifasi bilan ulardan farqlanuvchi til birligi – «morfema» deb qaralishi lozim bo`lgan til birligi ham borligini ko`rsatadi. Demak, morfemalar so`z yasovchi va shakl yasovchi affikslardan iborat emas ekan. O`z navbatida bog`lovchilar ham mohiyatan morfemalar qatoriga kiradi.
Morfema ham shakl va mazmun jihatiga ega. Uning ifoda (shakl) jihatini morfema (fonemalar) tashkil etadi. Buning ya`ni morfemaning ma`nosi shakllantirish (yuzaga keltirish) uchun xizmat qiladi. Ma`salan, uysoz so`zidagi – soz so`zyasovchisi shu yasama so`zni hosil qiladi va uning lug`aviy ma`nosini ro`yobga chiqaradi. Uyni, uyning, uyda, uyga, uydan so`z shakllaridagi –ni, -ning, -da, -ga, -dan morfemalari uy so`zining muayyan shaklini hosil qiladi va shu shakllarga xos ma`noni yuzaga chiqaradi.
Lisoniy yoki nutqiy birlikni hosil qilishga ko`ra morfemalar ikki turga bo`linadi: 1) lisoniy birlikni hosil qiluvchi morfemalar. 2) nutqiy birlikni hosil qiluvchi morfemalar. Birinchi turdagi morfemalarni «yasovchi morfemalar» deb atash mumkin. Nutqiy birlikni hosil qiluvchi morfemalar so`z birikmasi yoki gapni hosil qiladi. Bular, asosan, bog`lovchilar va ba`zi shakl yasovchilardir. Morfemalar yordamida hosil qilingan hosila birliklar lison va nutqqa munosabatiga ko`ra ikki turga:

• 
  Lisoniy birliklar;
  
• 
  Nutqiy birliklarga bo`linadi.
  

Bularning birinchisini yasama birliklar (yasalmalar), ikkinchisini tuzilma birliklar deb yuritish mimkin.Yasama birliklarga so`z (yasama so`z) va so`z shakllari, tuzilma birliklarga so`z birikmasi va gaplar kiradi.
Demak, o`z ifoda va ma`no jihatiga ega bo`lgan, til sistemalariga mansub (ularni shakllantiruvchi) birliklarni hosil qiluvchi lisoniy birlik(lar) yoki o`z ifoda shakli va ma`nosiga ega bo`lgan, til sistemalariga mansub birliklarni hosil qiluvchi lisoniy birliklar morfema deyiladi.
Shuni alohida ta`kidlash lozimki, morfema o`zbek tilining ko`pgina sistemalariga xos til birliklarini yasashi (hosil qilishi) bilan har bir sistemaning shakllanish va rivojlanishida muhim rol o`ynaydigan til birligi hisoblanad. Masalan, so`z yasash vositasi bilan, birinchidan, lug`at qatlamining boyishi, rivojlanishi uchun, ikkinchidan, so`z yasalishi sistemasining shakllanishi va rivojlanishi uchun xizmat qiladi. So`z shaklini (morfologik birlikni) hosil qilishi bilan morfologik sistemaning shakllanishi va rivojlanishi uchun xizmat qiladi. So`z shaklini (morfologik birlikni) hosil qilishi bilan morfologik sistemaning shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o`ynaydi. Nihoyat, sintaktik sistemaning shakllanishi va rivojlanishini ham morfemalarsiz tasavvur qilish mumkin emas.
O`z navbatida o`zak morfema o`z aniq ma'nosidan uzoqlashib, umumiy xarakterdagi ma'no ifodalaydigan vositaga, ya'ni affiksal morfemaga aylanishi mumkin. Masalan, ishxona, choyxona, bosmaxona so`zlaridagi xona elementi o`z ma'nosidan uzoqlashib, biror ish faoliyat ma'nosini bildiruvchi so`z yasovchi vositaga aylangan. Bunday holatda xona o`z leksik ma'nosidan uzoqlashib, affiksal morfema hisoblanadi. Bular qatoriga talabnoma, aybnoma, taklifnoma, ruxsatnoma, bog`bon, saroybon, oromgoh, oshxo`r, g`amxo`r kabilardagi ikkinchi qismi garchi bir vaqtlar mustaqil ma'no anglatganiga qaramasdan, hozirgi kunda ular affiks holatiga kelib qolgan.
Affiks mustaqil qo`llanmaydigan, o`zakka qo`shilib keladigan, o`zakning leksik-grammatik xususiyatlari bilan bog`liq bo`lgan har xil ma`nolarni ifodalashga xizmat qiladigan morfemadir. So`zning o`zaro birikkan ma`noli qismlarning birligidan hosil bo`ladigan butunlik ekanligi, u bildirgan ma`noning o`sha sostavdagi morfemalarning ma`nosidan, shularning yig`indisidan kelib chiqishi affiksning o`zak bilan bog`liq ekanligini ochiq ko`rsatib turadi. Affikslar tashqi tomonlari, ma`nolari, vositasi va qo`llanilishi jihatidan bir qancha xususiyatga ega.
Affikslarning kelib chiqishi so`zlarning taraqqiyot yo`li bilan bog`liq: bu fikr mustaqil so`zning o`zgarib, yordamchi so`zga o`tishi va affiksga aylanishi natijasida kelib chiqqan. Masalan, sifatdoshlardagi -digan affiksi aslida «turg`on» so`zidan kelib chiqqan: yuraturg`on-yuradigan; rus tilidagi o`zlik darajasini ko`rsatadigan –sya formasi (mыt-mыtsya) aslida sebya olmoshidan kelib chiqgan. Qo`zichoq so`zidagi -choq affiksi miqdor, mo`ljal, chama, kichiklik bildiradigan chog` so`zidan kelib chiqgan. Keyinchalik toychoq, qirg`ich, to`ychiq kabi.