Maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti oʻzbek tilshunosligi kafedrasi

Prefikslar. Affikslar o`zbek tilida suffiks xarakteridadir: ular o`zak ketiga qo`shiladi, ammo antifashist, demobizatsiya singari anti, de kabi prefikslar bor (ular o`zga tillardan o`zlashgan: bevaqt, behavo, nomard). Qopqora, kapkatta kabi so`zlarnig bosh qismi (qop, kap) prefiks emas.
Affiksoidlar. Affikslarning paydo bo`lishida ba`zi so`zlar affiks vazifasini bajarib, morfemaga yaqinlasha boshlagan bo`lsa ham, hali to`lasincha affiksga aylanib yetmagan bo`ladi. Bular afffiksoid sanaladi. Masalan, Bu uyda to`rt xona bor. Biz ishxonaga bordik. Xona elementi o`rni bilan so`z bo`lib qo`llanadi, o`rni bilan affiks bo`lib ham qo`llanadi. U bir o`rinda o`zak morfema, boshqa o`rinda affiks: molxona, muzxona. Jon elementi ham shunday: jonim otam-otajonim, jon qizlar-qizlarjon, jon bolam-jonim bolam, bolajonim-jonginam-bolajonginam kabi. Affiksoidlarda soz-affiks, affiks-so`zdir.
Affiksal morfemalar funksional-semantik xususiyatiga ko`ra 2 guruhga bo`linadi: 1) so`z yasovchilar; 2) shakl yasovchilar.
So`z yasovchi affikslar so`zlarga qo`shilib, yangi so`z hosil qiladi. Yangi so`z yangi lug`aviy va grammatik ma'nolarga ega bo`ladi. Masalan, paxta leksemasi -chi affiksini olib, paxtachi so`zi vujudga keladi. Yangi luqaviy ma'no yangi grammatik ma'noni ham vujudga keltirdi: narsa-buyum oti shaxs otiga aylandi. Shu bilan birgalikda, yangi so`zning valentlik imkoniyatlari ham asos so`znikidan keskin farqlanadigan holga keladi.
Shakl yasovchi affikslar asosiy xususiyatlariga ko`ra uchga ajraladi: 1) lug`aviy shakl qosil qiluvchilar; 2) sintaktik shakl hosil qiluvchilar.
Lug`aviy shakl hosil qiluvchi affikslar leksema lug`aviy ma'nosini nutqqa moslashtirish vazifasini bajaradi. Masalan, kitob leksemasining sememasida birlik va ko`plik ma'nolari noma'lum. Son lug`aviy shakl hosil qiluvchisi bo`lgan -lar uni ko`plik tomon muayyanlashtiradi.
Sintaktik shakl hosil qiluvchi affikslar so`zlarning sintaktik qurilmalardagi o`rnini belgilaydi. Masalan, kesimlik kategoriyasi so`zlarga kesimlik mavqeini beradi. Kesimning ega va hol bilan sintaktik aloqasini ta'minlaydi. Kelishik morfemalari oldingi mustaqil so`zni keyingi, egalik qo`shimchalari esa keyingi mustaqil so`zni oldingisiga bog`lash vazifasini bajaradi.
Affikslarning struktural tasnifi. Affikslar tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab turlarga bo`linadi.
Sodda affikslar tarixan qanday bo`lganligidan qat'i nazar ajralmas, yaxlit, bir tarkibli affikslardir: -lar, -roq, -chi, -niki, -sin, -di, -gach;
Murakkab affikslar aslida mustaqil morfemalarning ma'lum funksiya bajarish maqsadida birlashgan holda qo`llanishidir: odamgarchilik, uygacha, xafachilik, chorvachilik, borganda.
Affikslarning shakl va ma'no munosabatiga ko`ra turlari. So`zlarda bo`lgani kabi affikslarda ham shakl va ma'no munosabati barqarordir.
Affiksal polisemiya. Affiksal polisemiya juda keng tarqalgan. Bu affikslarning polifunksionalligiga bog`liqdir. Misol sifatida -chilik affiksini olaylik. Darslik va qo`llanmalarda uning quyidagi uch ma'nosi farqlanadi:
1. Asosdan anglashilgan narsa yetishtiriladigan sohani ifodalovchi ot: paxtachilik, urug`chilik, chorvachilik, uzumchilik.
2. Asosdan anglashilgan narsa-hodisaning borlik holatini bildiruvchi ot: pishiqchilik, mo`lchilik, arzonchilik.
3. Asosdan anglashilgan tushuncha bilan bog`liq bo`lgan ishni bildiruvchi ot: ulfatchilik, tirikchilik, dushmanchilik.
Aksariyat affikslar polisemik tabiatlidir.
Affiksal omonimiya. Shakldosh affikslar omonim affikslar deyiladi. Shakldoshlik bir tur affikslar orasida ham, turli affikslar orasida ham bo`lishi mumkin.
1.So`z yasovchi affikslarda omonimiya:
-ki I: turtki, tepki, ko`chki (ot yasovchi).
-ki II: ichki, kechki, ustki (sifat yasaydi).
2. Shakl yasovchi affikslarda omonimiya:
-(i)sh I: borish (bormoq), kelish(kelmoq), ketish(ketmoq) (harakat nomi shakli).
-(i)sh II: (birga) yuvish, (birga) tarash, (birga) ishlash (birgalik nisbat shakli).
3. So`z yasovchi va shakl yasovchilar omonimiyasi:
-(i)m I: yig`im, terim, siqim (ot yasovchi ).
-(i)m II: uyim, kitobim, soatim (egalik).
Affiksal sinonimiya. Barcha tur affikslar ma'nodoshlik munosabatida bo`ladi.
Derivatsion sinonimya. Derivatsion morfemaning bir-biriga yaqin ma`noni ifodalashi derivatsion sinonimiya deyiladi. Masalan, Sifat yasovchi -li, -dor, ser-, ba- morfemalari o`zaro sinonim: savlatli, savlatdor, sersavlat, basavlat kabi.
Ma`nodoshlik morfemalararo to`liq emas, balki ayrim ma`no qirralari orasida bo`ladi. Ya`ni bir morfema ikkinchi morfema bilan barcha ma`nolari orasida sinonim bo`la olmaydi.
Bugungi kunda derivatsion sinonimiya va derivatsion darajalanishni farqlash tilshunosligimizda tadqiqini kutayotgan muammolardan. Shvetsariyalik olim F.de Sossyur til birliklari o`zaro assosiativ munosabatda bo`lishini ta`kidlagan. (Lotincha association-birlashuv). Haqiqatda, til birliklari turli belgi-xususiyatlari asosida o`zari birlashadi, biri ikkinchisini eslatadi, munosabat hosil qiladi. Daniyalik tilshinos L.Yelmslev assosiativ munosabat terminini paradigmatik munosabat terminiga almashtirdi (Yunoncha paradigma - «namuna»). Aslida assosiativ munosabat termini paradigmatik munosabat terminidan ko`ra keng tushunchani anglatadi, paradigmatik munosabat assosiativ munosabatlarning bir ko`rinishiga teng. Til ko`rinishining tizim ekanligi paradigmatik munosabatlarda yaqqol namoyon bo`ladi. Paradigma deb til birliklariningh o`zaro umumiy semasiga ko`ra birlashadigan va farqli semasiga ko`ra o`zaro zid munosabat hosil qilib turadigan tizimga aytiladi. Morfem paradigma deb shunday hodisaning morfemalardagi ko`rinishiga aytiladi.
Morfem paradigma kamida ikki morfemadan iborat bo`ladi, bu morfemalar o`zaro umumiy (integral) semasi asosida birlashib, farqli (differensial) semasi bilan zidlangan holatda yaxlit bir tizimni tashkil etadi; leksemashakl tarkibida ayni bir o`rinni (pozitsiyani) egallab, ma`lum talabga ko`ra birini ikkisiga almashtirib ishlatiladi. Masalan ot leksemalarga xos grammatik son morfemalari paradigmasi ikki a`zoli: ko`plik ma`nosini ifodalovchi –lar morfemasidan va unga zidlanib belgilanaigan «birlik» ma`nosini ifodalovchi morfemadan iborat. Bu yerda «birlik» birlik ma`nosini ifodalovchi morfema fonema ifodasiga ega emas, shunga ko`ra nol ko`rsatkichli morfema deyiladi. Shakl hosil qiluvchi morfemalarda turli-tuman paradigmalar mavjud.
So`z yasovchilar sinonimiyasi. So`z yasovchi affikslarning bir-biriga yaqin ma'nolarni ifodalashi yasovchilar sinonimiyasi deyiladi. Masalan, sifat yasovchi -li,-dor, ser-, ba- morfemalari o`zaro sinonim: savlatli, savlatdor, sersavlat, basavlat kabi. Biroq ma'nodoshlik so`z yasovchilarda to`liq emas, balki ayrim ma'no qirralari orasidadir. Ya'ni bir affiks ikkinchi affiks bilan barcha ma'nolari asosida sinonim bo`la olmaydi.
Shakl yasovchilar sinonimiyasi. Nonni yeng - nondan yeng, uyga junamoq - uy tomon jo`namoq kabi hodisalarda ma'nodoshlik mavjud.
Affiksal antonimiya. Affiksal antonimiya faqat so`z yasovchi affikslar orasidagina mavjuddir. Unga misol sifatida -la va -siz affikslarini keltirish mumkin: andishali-andishasiz, barakali-bebaraka, baxtli-baxtsiz.
Affikslarda variantlilik. Morfema nutqda turli variantlarga ega bo`ladi. Misol sifatida qaratqich kelishigi invariant shaklining variantlarini kuzataylik:
a) poetik variant: bog`in mevasi;
b) tarixiy variant: manim;
v) dialektal variant: kitobting;
g) fonetik variant: bening.
Kelishik paradigmasiga kirish huquqiga faqat invariant shaklgina ega.