Maxsus pedagogika

Savol va topshiriqlar
1. Insonparvarlik tarbiyasining aham iyati haqida s o ‘zlab bering.
2. Insonparvarlik qanday n am oyon b o ‘ladi?
3. Insonparvarlik tarbiyasi qanday am alga oshiriladi?
Yordam chi m aktablarda jism oniy tarbiya
Jismoniy tarbiya bolaning har tom onlam a rivojlanishi uchun asosiy 
omil ekanligi qadim dan e ’tirof etilgan. M untazam ravishda jismoniy tarbiya 
bilan shug‘ullanganlarda ham ruhiy, ham jismoniy rivojlanish uyg‘unlashib 
boradi.
Jismoniy tarbiya - ko‘rinishidan juda sodda, tushunarli tuyulgan bu 
jumla maxsus m aktablarda yanada ehtiyotkoiiikni talab etadi. Chunki 
jismoniy tarbiyani oddiy jism oniy mashqlar, harakatlar yig‘indisi deb 
o‘ylash katta xato b o ‘ladi. Jism oniy tarbiya deganda o ‘quvchilarga tashkil 
qilingan jismoniy m ashqlar, tabiatning tabiiy kuchlari va gigiyenik omillar 
bilan ta’sir etish orqali ularda jam iyat talablariga mos keladigan sifatlarni 
rivojlantirish tushuniladi.
Yordamchi m aktab o ‘quvchilariga jism oniy tarbiyani amalga oshirish 
jarayonida ular sog‘lig‘ini m ustahkam lash, tana a ’zolarini chiniqtirish, 
jismoniy jihatdan to ‘g‘ri rivojlantirish ham da aqli zaif o ‘quvchilar aqliy 
faoliyatlarini m um kin qadar maksimal oshirishga ta ’sir etishda asosiy 
vazifalarni bajaradi. Yordamchi maktab o ‘quvchilarning qaddi-qomatlarini 
to ‘gcri s h a k lla n tiris h , suyak b o ‘g ‘in la rin i, m u sk u lla r h a ra k a tin i 
uyg‘unlashgan tarzda korreksion rivojlantirish, yurak-tom ir ham da nafas 
olish a ’zolarining asab tolalari faoliyatlarini m ustahkam lashtirish va 
muvozanatlashtirishdek m uhim vazifalarni sistemali tarzda amalga oshirib 
boradi. Yordamchi m aktabda jism oniy tarbiya barcha tarbiya turlari bilan 
(estetik, ekologik, aqliy, axloqiy, m ehnat) b o g lan g a n holda amalga 
oshirib boriladi.
S a lo m a tlik in s o n n in g r iv o jla n is h i, u n in g b a r c h a k u c h va 
qobiliyatlarining nam oyon bo‘lishi uchun asosiy omildir. M aktab yoshida 
bolaning o ‘sishi va normal taraqqiyoti m a’lum darajada organizmning 
intellektual, hissiy-irodaviy rivojlanishiga bog‘liq b o ‘ladi. Shu sababli 
boshlang‘ich sinf bolalarining sog‘lig‘ini asrash jism oniy tarbiyaning 
yetakchi vazifasi bo ‘lib, bevosita shu yoshda jism oniy tarbiya organizmga 
samarali ta ’sir etad i. Z ero shu davrda bola organizm iga jism oniy
173

---

m ashqlarning, sof havoning, quyosh nurlarining, toza suvning ijobiy 
ta ’siridan unumli foydalanish zarur.
Jism oniy tarbiya yordam chi m aktablardagi barcha ta ’lim-tarbiya 
ishlarining muhim qismi hisoblanadi. Yordamchi maktablarda bolalardagi 
mavjud nuqsonlarni tuzatish vazifalarining hal etilishi jismoniy tarbiyaning 
asosiy, yetakchi maqsadi hisoblanadi. Aqli zaif bolalarning jismoniy, ruhiy 
rivojlanishi o‘ziga xos, murakkabligini hisobga oladigan bolsak, yordamchi 
maktablarda jismoniy tarbiyaning ahamiyati yanada ortadi. Chunki bu 
bolalarning ko‘pchiligida bosh miya, y urak-qon, to m ir, nafas olish 
a ’zolarining o ‘ziga xos kasalliklari b o ‘lib, ularda m uskul tonuslari 
bo‘shashgan boladi. Jismoniy o ‘sish asosan nuqsonli bolalarda orqada qoladi. 
Bu hoi bolalar b o ‘yining yaxshi o ‘smaganligida, m uskullar kuchining 
zaifligida, gavda tuzilishining nomutanosibligida, um urtqa pog‘onasining 
nuqsonlarida kolzga tashlanadi. Aqli zaif bolalar o ‘zlaridagi nuqsonlarni 
mustaqil holda bartaraf etish qobiliyatiga ega emaslar. Ular jismoniy 
mashqlarning mohiyatiga tushunib yetmaydilar. Ularda harakat faoliyatini 
takom illashtirish uchu n ch id am , iroda, m aqsadga intilish jihatlari 
yetishmaydi. Bunday vaqtlarda yordamchi maktab o‘qituvchi va tarbiyachilari 
bolalarga yaqindan yordam berishlari kerak.
Yordamchi maktablardagi jism oniy tarbiya asosan aqli zaif bolalardagi 
nuqsonlarni to ‘g‘rilash va ularni m ehnat faoliyatiga tayyorlashdan iborat. 
Shu sababli ham bu sohadagi ishlar maxsus m azm un kasb etishi kerak. 
Chunki normal bolalar bilan olib boriladigan jism oniy tarbiya usullari 
to ‘g‘ridan -to‘g‘ri yordamchi m aktablarda o ‘tkazilmaydi.
M a sh h u r rus d e fe k to lo g la rid a n A .N .G ra b o ro v , D .I.A zb u k in , 
G .M .D u ln e v ishlarida y o rd am ch i m aktab o lq u v chilarini jism oniy 
tarb iy ala sh m asalalariga a lo h id a e ’tib o r b erilg an . U la r tu za tish - 
so g lo m lash tirish ishlarida, o ‘quvchilarni ijtim oiy foydali m ehnatga 
tayyorlashda jismoniy tarbiyaga katta ahamiyat bilan qaraganlar. Nuqsonli 
shaxsni rivojlantirish uchun quyi sinflardagi jismoniy tarbiyaga alohida 
m as’uliyat bilan yondashish kerak. Chunki boshlang‘ich sinf bolaning 
ham ruhiy, ham jismoniy rivojlanishida poydevor vazifasini o ‘taydi. Kichik 
maktab yoshi nuqsonlarni tuzatish uchun juda qulay davr hisoblanadi. 
Chunki ish qanchalik erta boshlansa, shuncha yaxshi samara beradi. 
B oshlang‘ich sinflarda yaxshi tashkil etilgan harakatli m ashgkulotlar 
yozuvda, surat chizishda, qo‘l m ehnatida alohida o ‘ringa ega.
Jismoniy m ashqlar bola organizmiga um umiy ijobiy ta ’sir etib, butun 
tananing hayot faoliyatini yuksaltirishga yordam beradi. Ayniqsa, toza 
havoda o ‘tkaziladigan m ashqlar m odda almashuvining yaxshilanishiga, 
nafas olish jarayonlarining takom illashishiga, natijada, aqli zaif bola 
organizmining umumiy holati yaxshilanishiga olib keladi. Aqliy ishchanlikni 
oshirishda jismoniy tarbiya darslari, ayniqsa, ijobiy ta ’sir etadi. Jismoniy
174

---

mehnat va jism o niy tarbiya vositalarini ustalik bilan q o ‘shib olib 
borgandagina ularni to ‘g‘ri jism oniy rivojlantirish mumkin. Yordamchi 
maktablardagi jism oniy tarbiya m ashgvulotlari o ‘quvchilarning yosh va 
individual xususiyatlarini albatta hisobga olishi lozim. Aks holda jismoniy 
tarbiya biriga foyda keltirsa, ikkinchisiga zarar keltirishi mumkin. Yordamchi 
maktab o ‘quvchilarini jism oniy tarbiyalashda asosan quyidagi usullar, 
talablarga rioya etiladi:
1. Aqli zaif bolaning kun tartibini gigiyena talablariga mos tarzda tashkil 
etish, uning bajarilishini nazorat qilish.
2. 0 ‘z vaqtida va yetarli ovqatlanish.
3. Bolalarga shaxsiy gigiyena qoidalarini o ‘rgatish va ko‘nikmalar hosil 
qilish.
4. Aqliy va jism oniy m ehnatni bir-biri bilan almashtirib turish, izchil 
jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishni ta ’minlash.
5. Bolani oilada, m aktabda jam oat ishlariga jalb etish.
6. Yozgi ta ’tilni to kg‘ri tashkil etish va uyushtirish.
M a’lumki, yordam chi m aktabning har bir sinfida aqli zaiflikning 
ifodalanishiga k o ‘ra, tu rli d arajad agi b o lala r u ch ray d i. U la rn in g
kayfiyatlari, jismoniy harakat imkoniyatlari ham turlicha b o lad i. Shularni 
izchil o ‘rganish asosidagina muvaffaqiyatli jism oniy tarbiyani amalga 
oshirish m umkin. Jism oniy tarbiya o ‘qituvchilari shifokorlar bilan uzviy 
hamkorlikda ish lash lari zarur.