Maxsus pedagogika

8-
ras
m. 
103
-m
axs
us 
y
o
rd
a
m
ch
i 
mak
tab
-inter
nat
da 
5
-s
in
fd
a
(q
iz
 
b
o
la
la
rd
a
) 
m
eh
n
a
t 
dar
si.

---

T arb iy alanuv ch ilarg a hu rm at bilan uyg‘u n lash tirib borilad igan
talab ch an lik, pedagoglik nazokati aqli z a if bolalarga t a ’lim va tarbiya 
berishga alo hid a ta ’sirchanlik b ag‘ishlaydi.
S h u n d a y q ilib , q o ‘l m e h n a ti d a rs la ri o ‘q u v c h ila rn in g h a r 
tom o n lam a rivojlanishiga va ularni kasb-m ehnat ta ’limiga tayyorlashga 
ijobiy t a ’sir k o ‘rsatadi.
M azkur m etodik q o ‘llan m an in g m aqsadi q o l m ehnati darslarini 
iloji b o ric h a nam u n ali tashkil etish n i k o ‘rsatib b e rish d a n , uning 
y o r d a m c h i m a k ta b n in g d id a k tik ( k o rr e k s iy a la s h ) t u z a tu v c h i-
tarbiyalovchi vazifalariga ko ‘p darajada m uvofiq b o ‘lishidan iboratdir.
Tuzatuvchi-tarbiyalovchi ta ’lim tamoyili
T u zatuv chi-tarb iy alo vch i t a ’lim tam oyili asosiy tam oyil b o l ib , 
yordam chi m aktab ning m axsus vazifalaridan, aqli z a if bolalarn ing
p a to lo g ik x u s u s iy a tla rd a n , « u la rn in g y a q in o rad a g i riv o jla n ish
zonalaridan» kelib chiqadi.
T u z a tis h -ta rb iy a la s h (k o rre k siy a la s h ) ish la ri ru h iy -jis m o n iy
rivojlanishdagi kam chiliklarni tugatishga yoki kamaytirishga qaratilgan, 
shuningdek, aqli zaif bolalarning «takroriy xususiyatlari»ning oldini 
olishga, ularda ijtim oiy-m aishiy va m ehnat ko‘nikm alari uchun zarur 
boMgan shaxsiy xususiyatlarni tarbiyalashga qaratilgan.
Pedagogik tu zatish n in g o ‘ziga xos xususiyatlaridan biri unga xos 
b o ‘lgan tarb iyalo vch i vazifa b o ‘lib, u tu z a tish -ta rb iy a la sh ishlari 
te rm in id a o ‘z ifo d asin i to p g a n . Bu h o ld a aqli z a if b o la la r h a r 
to m o n lam a tuzatilad i. Lekin diqqat m arkazida nu qsonning yetakchi 
belgisi, uning tegishli m urakkabliklari bilan bog‘liqligi turishi lozim .
T u zatish -tarb iy alash (korreksiyalash) ishlari aqli z a if b o lalarnin g 
xususiyatlarini ijobiy to m o n g a qarab uzluksiz rivojlantirib borishga 
q aratiladi. Bola o d am lar bilan ijobiy aloqaga, m uom alaga kirishuvi, 
buyum lar olam iga va atrof-m uhitdagi voqealarga kirib borishi, ijtim oiy 
tajrib an i o ‘zlash tirish i, n u tq i, x u lq -atv ori va shakllarini egallashi 
zarur.
T u z a tu v c h i-ta rb iy a lo v c h i t a ’lim ta m o y ili o ‘quv m a te ria lin i, 
ta ’lim -tarbiya jaray onin i tashkil etish orqali t a ’lim va tarbiyani am alga 
oshirish talabid a o ‘z ifodasini to pad i.
0 ‘q i t u v c h i t a ’lim m a z m u n i n i o ‘q u v c h i l a r n i n g b i l i s h
im koniyatlariga tatb iq an tanlaydi va m oslashtiradi. Bu hoi bilim va 
am aliy h arak atlar tuzilishini soddalashtirish, ularni tarkibiy qism larga 
b o ‘lish va ularning har birini aloh id a o ‘rganish hisobiga sodir b o ‘ladi. 
M oslashtirish m uayyan oraliqdagi p ro p ed ev tik davrni jo riy qilish 
bilan ham ta ’m in lanadi.
126

---

O ligofren b o lala r bilish faoliyati asoslariga tu zatish kiritish va 
m ustahkam lashga darsda k o ‘rgazm ali-am aliy uslublardan ham da aqliy 
faoliyatdan foydalanish hisobiga erishiladi. Aqli z a if bola aniq bir 
tafakkurga ega b o ‘lishi bilan ajralib tu ra d i, shu sababli ularga t a ’lim 
berish p re d m e tli-k o ‘rgazm ali asosda quriladi.
Y o rd a m c h i m a k ta b la r ta jr ib a s id a k o ‘rs a tis h u s lu b i, ta y y o r 
bilim larni yetkazish uslubi m uhim o ‘rin tutad i. O ldiniga bu uslublar 
yetakchi b o ‘ladi, keyin u larn in g salm og ‘i kam ayib b oradi, chunki 
ular asosan m exanik xotirani rivojlan tirad i, natijada o ‘quvchilarda 
passiv m u sh o h a d a avj o la d i, ta fa k k u r rivoji p asay ib , b ilim la rn i 
am alda tatb iq etish, k o ‘chirish m alakasini hosil qilish barham topadi. 
T a ’lim n in g k o ‘rg a z m a li va a m a liy u s lu b la rid a n f o y d a la n is h d a
o ‘q u v c h ila rn in g am aliy h a ra k a tla rin i k u zatish ga rah b a rlik q ilish , 
perspektiv va am aliy h arak atlarn i n u tq bilan m aqbul tarzd a b o g ‘lash 
alohida ah am iyat kasb etadi.
H ar bir darsda un ing tu zatuv ch i-tarb iy alo v ch i m aqsadlarini aniq 
belgilab olish zarur. Bu m aqsadlarsiz m ashg‘ulot yuzaki tus oladi. 
U ning o ‘ziga xos xususiyati y o ‘qoladi, u m u m ta ’lim m aktabi u ch u n
xarakterli b o ‘lgan d idaktik talab larn i t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri k o ‘chirishga 
olib keladi. Bu hoi maxsus ta ’lim ning asosiy vazifalari va tam oyillariga 
zid keladi.
0 ‘q uv ja r a y o n id a g i tu z a t u v c h i - r i v o jl a n ti r u v c h i m a q s a d la r
qanchalik sam arali am alga oshirilsa, t a ’lim beruvchi m aqsadlar ham
shunchalik natijali b o ‘ladi. Shunga erishish m uh im ki, o ‘quvchilar 
o ‘z oldilariga q o ‘yilgan vazifalarni bajarishga faol intilsinlar, o ‘qituvchi 
esa dars m aqsadini aniqlab, butun k u ch -g‘ayratini ana shu m aqsadlarga 
erishish y o lla r i va vositalarini izlashga sarflasin.
Y o rd am chi m ak tab n in g o ‘quv jara y o n in i tashkil etish sifatini, 
tu z a tis h y o ‘n a lis h in i y a x s h ila sh u c h u n ru s d e fe k to lo g la ri — 
G. M. D ulnev, I.G .Y e re m e n k o , X .S .Z am sk iy, S .D .Z a b ra m n a y a , 
N. P. Pavlova, M .N.Perova va boshqalar quyidagi shart-sharoitlarni tavsiya 
qiladilar:
— o ‘quv jara y o n in in g barch a bosqichlarida m aktab o ‘quvchilari 
aqliy harakatlarini tashkil etish. 0 ‘quvchilarning aqliy operatsiyalarini 
bajarishi (m o ‘ljal olish — tad q iq o t, tahlil qilish, u m u m lash tirish , 
qiyoslash, nazo rat qilish, rejalashtirish, baho berish operatsiyalari);
— ta s a w u r, tu sh u n c h a la m i tarkib toptirish jara y o n id a bolalarni 
bu y u m larn in g o ‘ziga xos, m u h im b elgilarn i qism larg a ajratish g a 
o ‘rgatish;
— nu tq faoliyatiga, n u tq n i nazo rat qilishga undash;
— idrok etiladigan buyum va uning so ‘z bilan ifodalanishi va amaliy 
h arakatlar o ‘rtasida m ustahkam o ‘zaro bog‘liqlik o ‘rnatish;
127

---

— ta ’lim ning sekinlatilgan su r’ati (aqli zaif bolalarda asabiy-ruhiy 
jarayonlarning kechishiga m uvofiq ravishda);
— m aterialni k o ‘p m arta bir-biriga o ‘xshatib takrorlash;
— idrok etish oyektni ko‘p m arta k o ‘rsatishga asoslanishi lozim;
— bolaning hissiy tajribasini yuqori darajada jalb qilish, saqlash 
analizatorlaridan har to m on lam a foydalanish;
— o ‘quvchilarni buyum bilan b o g liq b o ‘lgan am aliy faoliyatga 
jalb qilish;
— yaxlit fa o liy a tn i a y rim ta rk ib iy q ism la rg a , e le m e n tla rg a , 
operatsiyalarga b o ‘lish, ularni ichki jih a td a n bir-biriga b o g liq ravishda 
idrok etish (aqli zaif bolalar global idrok etish bilan cheklanadilar);
— o ‘quvchilarning harakatlarini doim iy ravishda tuzatib borish. 
B u n in g u c h u n h a r b ir o ‘q u v c h in in g o ‘quv fao liy ati o ‘q itu v c h i 
tom on id an m untazam tahlil qilib boriladi, bundan m aqsad vujudga 
kelgan qiyinchiliklarni b a rta ra f etish, yordam ko‘rsatishdir;
— o ‘quvchining eng rivojlangan sifatlariga tayanish;
— ta ’lim ning propedivtikligi(kirish t a ’lim i); kirish kursi ta ’limga 
asos b o la d ig a n bilim lar boshlang‘ich m inim um ini yaratadi;
— keng k o la m li ishni aqli zaif bolalarga tabaqalashgan holda va 
alo h ida y ondashishni birga q o ‘shib olib borish. 0 ‘quv faoliyatiga 
tabaqalashgan holda rahbarlik qilish;
— bilish jara y o n la rin i va an iq m aqsadga q aratilgan faoliyatini 
rivojlantirish m aqsadida xilm a-xil usullar va uslublarni ishga solish.
0 ‘qituvchining doim iy vazifasi o ‘quvchilarda m ustaqillik, faollik, 
k u z a tu v c h a n lik , d iq q a tn i, o ‘rg an ilay o tgan buyum va h od isalarg a 
qiziqishni rivojlantirishga yordam beradig an uslublar va usullarni 
tanlashdan iborat. Bu uslublar va usullar buyum lar bilan am aliy ish 
olib borish, turli obyektlarni aniq m aqsadni ko‘zlab kuzatish, amaliy 
o ‘y in la r, v aziy at, h a ra k a tla r a lg o ritm in i y a ra tish , ek sk u rsiy ala r, 
la b o r a to r iy a m a s h g ‘u lo tla r i, k ito b la r b ila n ish la s h , m a s h q la r, 
ko ‘rgazm ali n am u n alar ishlashdir.
H ar bir darsda m eh natnin g ijtim oiy aham iyatini, uning am aliy 
yo‘nalishini ta ’kidlash m uhim dir. Bu — tayyorlanayotgan buyum uchun 
m as’uliyatni tarbiyalaydi.
A gar o ‘quvchi aqli z a if b o la la rn in g jis m o n iy riv o jlan ish d ag i 
kam chiliklarini hisobga oluvchi va q o ‘l barm oqlarining tabaqalashgan 
harakati rivojlanishiga qaratilgan m axsus ishlar olib borsa,tuzatish
ishining sam aradorligi ortadi.
Aqli zaif bolalarning ruhiy xususiyatlari, ularning h addan tashqari 
c h a r c h a b q o lis h i, s a q lo v c h i t o r m o z la n is h i te z lig i, jis m o n iy
zaiflashuvdan kelib chiqib, yordam chi m aktab o ‘quvchisi darsida zarur 
ish su r’ati va m e ’yorini t a ’m inlashi o ‘quv m ateriali, topshiriqlarni
128

---

to ‘g‘ri do zalanishiga, b a rc h a faoliyat tu rla rin in g n av b atm a-nav bat 
kelishi va qiyinchilik tu g ‘dirm asligiga, m e ’yor buzilganda esa amaliy 
m uvozanatning tiklanishiga e ’tib o r berishi, rag‘batlantiruvchi vositalar 
va usullardan foydalanish kerak.
D arsning birinchi bosqichi b o ig a n tashkiliy jihatga katta e ’tibor 
berish kerak b o l a d i , u o ‘q u v c h ila rn in g fao liy atsizlig in i b arh am
to p tirish g a, m a z k u r d arsg a a lo q a d o r b o ‘lm asa h am q o ‘s h im c h a
hayajonlanish m anbai b o la d ig a n ta ’sirlardan xoli b o ‘lishga qaratiladi. 
Dastlabki d aq iq alard an boshlab idrok etiladigan m aterialga ijobiy 
m unosabatni vujudga keltirish zarur.
Y o rd a m c h i m a k ta b u c h u n m e h n a t s u r ’a ti — bu in tiz o m
m uam m osidir. S u r’at z a if b o ‘lsa, o ‘quvchilarda boshqa m ashg‘ulotlar 
uchun q o ‘shim cha vaqt qoladi. S u r’at an ch a yuqori b o ‘lganida esa 
o ‘quvchilar o ‘q itu v c h in in g tu sh u n tirish la rin i ilg‘ab o lm a y d ila r va 
zo‘riqishga tob b ero lm ay , saqlovchi to rm o z la n ish h o latig a tu shib
qoladilar. Eng m aqbul su r’at am aliyot jaray o nid a m a ’lum b o la d i.
Ish m e’yori ham ju d a m uhim dir. M e’yorning har qanday buzilishi, 
zo‘r berib qilinayotgan ishning keskin susayib ketishi va hatto b o ‘sh 
turib qolishlari bilan asossiz ravishda alm ashinishi bolalarning m ehnat 
harakatini izdan ch iq aradi, eng sam arali, ravon va tekis ishga nisbatan 
ko‘proq ch arch atib q o ‘yadi. Qiyin ish turlari bilan oson ish turlarini, 
m ehnat bilan dam olishni alm ashtirib turish, bolalarning diqqatini 
uzoq vaqt bitta predm etga qaratishga o ‘rgatish kerak. Bunga darsdagi 
m ash g‘u lo tla r tu rin i o ‘z g a rtiris h , jis m o n iy ta rb iy a d a q iq a la rin i 
o ‘tkazish bilan erishiladi.
Q o‘l bilan qilinadigan buyum li faoliyat bola u chun anch a aniq va 
tushunarli b o lib , aqli zaif bolalarning ta ’lim jarayoniga kirishuvi uchun 
boshlang‘ich faoliyat h iso b lan ad i. U m u m ta ’lim fanlari bilan q o ‘I 
mehnati darslari o ‘rtasida m ustahkam o ‘zaro aloqa b o lish i lozim. 0 ‘qish 
anomal bola uchun katta aham iyatga ega b o lib , uning bilim lari puxta, 
hayotiy, o ‘zi ishga yaroqli b o lib boradi.
Yuqori m alakali ishchilarning ish faoliyatlarini psixologik tahlili, 
yuqorida aytib o ‘tilgan aqliy h a ra k a tla r ishchiga yuqori darajad a 
m u s t a q il li k t a ’m i n l a n i s h i n i k o ‘ r s a t d i. V .V .C h e b is h e v va 
B .F .L o m o v la rn in g t a ’k id la s h la ric h a , m ala k ali is h c h ila rn in g ish 
jarayonlari d oim o o ‘zlarini nazorat qilish holatlari bilan alm ashib 
turadi. Shu bilan birga, yuqori malakali ishchilarda barcha ish jarayonlari 
avtom atlashgan harakatlardan iborat b o la d i. N uqsonli bolalarda esa, 
asosan m ana shu avtom atlashgan harakatlarni yuzaga keltirish ancha 
qiyin am alga oshiriladi. Y uqori m alakali ishchi har bir ish qurolining 
turar joyi, vazifasini yod d an ta s a w u r etib tu rad i. Bu xislat uning 
maksimal darajada vaqtdan unum li foydalanishiga yordam beradi. Uzoq
9-33
129

---

yillik kuzatishlardan m a’lumki, hatto yuqori sinf o ‘quvchilarida ham 
yetarli mustaqillik shakllanmaydi. Yuqori sinf o ‘quvchilarining atigi 20 
foizigina u yoki bu darajada ishni mustaqil hal qila oladi. Yordamchi 
m aktab o ‘quvchilarining asosiy qismi o ‘qituvchidan yordam olishga 
m uhtojlik sezadi. Yuqori sinflarning ham aqli zaif bolalari m ehnatga oid 
k o ‘nikm a, m alakalar yetarli shakllangan b o ‘lsa ham , ish jarayonida 
qiynaladilar. Bu qiyinchiliklar asosan ish vaqtida fikrlash jarayonlari 
talab etilganda yuzaga kelar ekan. Bu, asosan, ishni rejalashtirishda, 
nazo rat qilishda k o ‘zga tash lan ad i. B oshlangkich sin f o ‘quvchilari 
bajarayotgan ish jara y o n in i m ustaqil gapirib bera olm ay dilar. Bu 
xususiyatlar V .I.Lubovskiy va N .I. N epom nyashaya ishlarida to ‘la ochib 
berilgan. A.R.Luriyaning ko‘rsatishicha, «Asosiy asab jarayonlari (ayniqsa 
to rm o z la n is h )n in g to n u si susayganligi b ilan ajralib tu ra d i. Asab 
jarayonlari juda sekin bir joyga to ‘planadi, arzimas tashqi taassurotlar 
bu jarayo nlarni torm o zlab q o ‘yishi m um kin». K o‘pchilik aqli zaif 
bolalarning nutqi bilan harakatlari orasida bo gliq lik boMmaydi. Agar 
norm al bolalar biror ishni oldindan rejalab, ish jarayonini gapirib, 
solng ish boshlasalar, aqli zaif bolalar ishni to ‘g‘rid a n -to ‘g‘ri boshlab 
yuboradilar. Bu o ‘z navbatida ish jarayonida qator kamchiliklarga olib 
keladi. H atto yuqori sinf o ‘quvchilari ham b a ’zan qilgan ishlarini og‘zaki 
gapirib bera olm aydilar. Shu bilan birga, aqli zaif bolalar yasagan 
narsalarini nam una bilan taqqoslolm aydilar.
V.I.Karvyalis tadqiqotlaridan m a’lumki, I—III sinf o ‘quvchilarining 
90 foizi ish natijalarini nam una bilan taqqoslam as ekanlar, qator aqli 
zaif bolalar o ‘zlarining yasagan daglal, q o kpol, beso‘naqay narsalarini 
nam unaga to ‘g ‘ri keladi deb tushunadilar. Ulardagi bu xislat shaxsiy 
sifatlarning yetarli shakllanm aganligini ko‘rsatadi. 0 ‘zlariga tanqidiy 
qarashning yolqligi asosida bu kamchilik yuz beradi. Aqli zaif bolalarda 
o ‘lchov birliklari haqidagi ta sa w u r va bilim lar ham cheklanganligi 
ish jaray o n larid a yaqqol k o ‘zga tash lanib turadi. I.N .M an ju lo n in g
ta ’kidlashicha, 70 foiz aqli zaif bola o ‘lchov ishlarida xatolikka y o l 
q o ‘yadi. Atigi 5 foizgina bolalar o ‘lchov ishlarini to ‘g‘ri bajarganlar. 
CTquvchilardagi m m , sm, m kabi uzunlik o ‘lchov birliklari n o to ‘g‘ri 
sh ak llan ganligi o q ib atid a , k o ‘z bilan ch a m a la b o ‘lch ash lari ham
xatoliklardan xoli b o lm a y d i. Bu taxlitdagi xatoliklar burchaklarni 
o ‘lchashda ham ko‘zga tashlanadi.
Y ordam chi m aktab o ‘quvchilari m ehnat qila turib ham aqlan, ham 
jism onan, ham shaxsan takom illashib boradi. Albatta, bu takomillashish, 
rivojlanish norm al bolalar darajasida b o lm a y d i. Chunki norm al bolalar 
ongli, tushungan holda bajarib borsalar, aqli zaif bolalarning aksariyati 
ishni mexanik tarzda, tushunm asdan bajaradilar. Shuning oqibatida ish 
natijalarida ham keskin farqlar yuzaga keladi.
130

---

Norm al bolalar aqliy jih atdan birm uncha tez rivojlanadilar, chunki 
ular insoniyatning um um lashgan tajribalarini o ‘zlashtirib borad ilar 
deb e ’tirof etadi A .N .Leontev. Aqli zaif bolalar esa bu tajribalarni yetarli 
egallay olm aydilar. Aqli z a if bolalarn in g m eh n at faoliyatida q ato r 
kamchiliklar borligini ta ’kidlash bilan birga, shuni e ’tiro f etish lozimki,' 
ularning asosiy qism ida turli darajadagi harakat buzilishlari mavjud. Aqli 
zaif bolalarning ish jarayonidagi kam chiliklar asosida m ana shu harakat 
nuqsonlari ham m a’lum rol o ‘ynaydi. Oligofrenopedagogika tarixida 
s h ifo k o r, p e d a g o g , p s ix o lo g la r d a n J .D e m o r , M . 0 . G u r e v ic h , 
N .I .O z e r e s k iy , S. Y a .R a b in o v ic h , A .N .G r a b o r o v , A .G e z e ll, 
G .Y a .T ro s h in , G .E .S u x a r e v a , S .S .L y a p id e v s k iy , L .V .Z a n k o v , 
respublikamizda B.F.Shoum arov, Q .M am edov va boshqalar nuqsonli 
bolalarda h arak at sistem alarin in g tu rli to m o n larin i batafsil och ib 
berganlar. Y ordam chi m aktab m ehnat ta ’lim ining asosiy vazifalaridan 
biri aqli zaif bolalarning turli harakat nuqsonlarini ham tuzatishdan 
iborat. M ehnat ta ’limi jarayonlarida faqatgina bilish jarayonlari rivojlanib, 
to ‘g‘rilanib, tuzalib qolm asdan, balki ularning hissiyot-irodalariga ham
samarali ta ’sir etilar ekan.
Oligofrenopedagogika fanining rivojida m ehnatga oid turli fikrlar 
boMishiga q a ra m ay , u la rn in g b arch asi ijobiy shaxsiy sifa tla rn in g
rivojlanishiga yordam berishi qayd etib o ‘tilgan.
Aqli zaif bolalar o ‘zlarining o ‘yin, o ‘qish, m ehnat faoliyatlarida 
yaxshi yoki yom on fikrlashlari bilan birga, barcha faoliyat natijalariga 
ijobiy, salbiy m unosabat bildiradi. M ana shu m unosabat asosida sekin- 
asta shaxsiy sifatlar shakllanib boradi. Shaxsiy, hissiy-irodaviy sifatlar 
fikrlash jarayonlariga juda katta samarali ta ’sir etadi. Psixik faoliyatning 
barcha faol shakllari (ixtiyoriy diqqat, eslab qolish, harakatlarning 
maqsadga muvofiqligi) bolaning uzoq m uddatli faol faoliyati samarasi 
hisoblanadi. 0 ‘z vaqtida E.Segen ham aqli zaif bolalarda asosiy nuqson 
irodaning buzilganligidir, deb ko‘rsatgan edi. V.Shtroym ayer esa, bu 
bolalarda ixtiyoriy diqqatning yetishmasligini ta ’kidlaydi. G .Y a.Troshin 
esa aqli qoloqlarda yetakchi belgi, bu bolalarning ish jarayonida m um kin 
qadar yengil y o l tanlashlarini ko‘rsatadi. Bularning barchasi o ‘zicha 
haqlidir.
M .S.Pevzner aqliy nuqson — oligofreniyani tahlil etar ekan, asosiy 
nuqson — ish q o b iliy a ti va m aq sa d g a m u v o fiq h a ra k a tla rn in g
yet ish im sligidir, deb ta ’kidlaydi.
Y ord m chi m aktabda m ehnat ta ’limi asosan ikki bosqichdan iborat:
1. Tayyorgarlik bosqichi (1—IV sinflar);
2. K asb-hunar m ehnati (V—IX sinflar).
Tayyorgarlik bosqichida asosan q o ‘l m ehnati m ashg‘ulotlari olib 
boriladi.
131

---

K asb-hunar bosqichida esa kasb-hunar m ehnati turlari beriladi. 
Bu m ehnat yordam chi m aktabni bitirguncha davom etadi. Aqli zaif 
bolalar m a’lum mutaxassislikni egallaydilar. Bolalar 8 yillik maxsus 
t a ’lim davom ida tugallangan kasb tayyorgarligini olishlari kerak.
K a s b -h u n a r m e h n a tid a ishlab c h iq a ris h a m a liy o tin in g o ‘rni 
ju d a k atta. Bu am aliy o t m a ’lum ishlab c h iq a rish k orx o n alarid a 
o ‘tk a z ila d i.