Maxsus pedagogika

tashkiliy shakllari 
deyish 
mumkin. U yoki bu tarbiyaviy vazifalami hal etishning maqsadga muvofiq 
tashkil etishning uslubiy yollari 
tarbiya vositalari 
deb ataladi.
Bolalar bilan tarbiyaviy ishda foydalaniladigan narsalar (ko‘rgazmali 
qurollar, kitoblar, radio, televideniye) hamda bolalar jalb qilinadigan faoliyat 
turlari 
tarbiya vositalari 
b o la oladi. Kinofilmlar, san’at asarlari, murabbiy 
o ‘qituvchining jonli so‘zi, bolalaming o ‘yinlari, jamoatchilik, jismoniy tarbiya 
va havaskorlik tokgaraklari tarbiya vositalari vazifasini bajaradi. Tarbiya natijasi 
tarbiyaviy jarayonni tashkil etish usullari, vositalari, shakllaridan mohirona 
foydalanishga va ularni qo'shib olib borishga bog‘liq.
Yordamchi maktabda tarbiya usullarining qo‘llanish samaradorligi va 
harakatlantiruvchi kuchlari aqli zaif bolalam ing individual-tipologik 
xususiyatlari va tarbiyalanganlik darajasi bilan, bola yashayotgan aniq pedagogik 
vaziyatning tabiati bilan qanchalik hisoblashishiga ham bog‘liq. Tarbiya usulini 
tatbiq etish muayyan yoshdagi bola faoliyatining yetakchi ti piga, bolalaming 
ruhiy, jismoniy holatiga mos kelsa, muvaflfaqiyatli bo‘ladi. Amalda tarbiya 
usullari o ‘zaro ancha murakkab, ba’zan esa qarama-qarshi aloqada namoyon 
bo‘ladi. Shubhasizki, qandaydir alohida usul tarbiyaning boshqa usullaridan 
ajralgan holda qo‘llanishi ham mumkin, lekin u albatta boshqa usullar bilan 
o ‘zaro aloqada b o ‘lishi m um kin. Y ordam chi m ak tabd a tarbiyachi 
tarbiyalanuvchilaiga maktabda, sinfda yurish-turish qoidalarini, o ‘rtoqlari 
bilan muomalani o ‘rgatadi. 0 ‘qituvchi ham birinchi kundayoq o‘z sinfini, 
butun maktabni ko‘rsatadi, o ‘quvchilar o ‘zlarini qanday tutishlari, nimalar 
bilan shug‘ullanishlarini, darsda qanday o ‘tirishlari, tanaffus vaqtida qanday 
dam olishlari lozimligini o ‘rgatadi. Tushuntirish bilan bir qatorda, tarbiyachi 
ularni o ‘qituvchi, direktor va boshqa katta yoshdagi kishilarga salom berish 
uchun partani taqillatmasdan o ‘rnidan turishni, sinfdan chiqishni, ish joyida 
tartibga rioya qilishni, o ‘qituvchiga, tarbiyachiga murojaat qilish tartibini va
136

---

hokazolami o ‘rgatadi. Yordamchi maktabga kelgan birinchi sinf o‘quvchilari 
rivojlanishi, xususiyatlari jihatidan xilma-xildir. Birlari tarbiyachi gaplarini 
tushunib, barcha tarbiyalanuvchilarga qaratilgan uning iltimosini tezda 
bajaradilar, topshiriqlami qunt bilan ishlaydilar. Ayrimlari esa, tarbiyachining 
gapiga yaxshi quloq solmaydilar, tushunmaydilar, tarbiyachining hamma. 
tarbiyalanuvchilarga qilgan murojaatini darhol anglab yetmaydilar. Yordamchi 
maktab bolalari rag‘batlantirishni, ayniqsa, yaxshi ko‘radilar. Dastlabki 
kunlardanoq tarbiyachi tarbiyalanuvchilaming ayrimlarini yaxshi xulqi uchun 
maqtab qo‘yadi, boshqalariga esa, gapga e ’tibor bilan quloq solish kerakligini 
tushuntiradi. Shu tarzda aqli zaif bolalarni tarbiyalash jarayonida yordamchi 
maktab tarbiyachisi ta ’sir etishning turli usul va yollaridan foydalanib, aqli 
zaif bolalarning individual xususiyatlari va tarbiyalanganlik darajalarini, 
pedagogik vaziyat xarakterini hisobga oladiki, bu narsa ayrim tarbiyalanuvchilar 
va umuman yordamchi maktab manfaatlari yo‘lida har xil yechimlarga kelishni 
talab qiladi.
Yordamchi maktab o ‘quvchilari bilan amaliy ishlashda tarbiya usullaridan 
foydalanish ko‘nikmalari va malakalarini o ‘rganish va hosil qilish qulay 
bolishi uchun ularni shartli ravishda bir necha guruhga birlashtirish mumkin. 
Yordamchi maktab o‘quvchilari ongini shakllantirish usullari, jamoatchilik 
xulq-atvorini shakllantirish yo‘llari, ragkbatlantirish usullari va o ‘z-o ‘zini 
tarbiyalash usullari ham qollaniladi. Shuni aytib o ‘tish o ‘rinliki, ayrim 
adabiyotlarda yuqorida aytib o ‘tilgan tarbiya usullari ham son jihatidan, ba’zan 
mazmun jihatdan ham o ‘zgacha bayon etilgan. Masalan, 1985-yilda Kiyevda 
c h iq arilg an l.G .Y e r e m e n k o n in g « O lig o fre n o p e d a g o g ik a » o ‘quv 
qo‘llanm asida tarbiya usullari 3 ta: m ashq qildirish, ishontirish va 
ragcbatlantirishdan iborat, deyilgan.
Yordamchi maktab o ‘quvchilarida dunyoqarash va e ’tiqodlar tizimini 
shakllantirish maqsadida ularning ongi, his-tuyg‘usi va irodasiga har tomonlama 
ta’sir ko‘rsatish usullari ham tarbiya usullariga kiradi. Bu toifadagi usullaming 
mohiyati shundan iboratki, ularning vositasi bilan jamiyat yosh avlodga 
nisbatan qo‘llayotgan talablar bola ongiga yetkaziladi.
Yordamchi maktab o^quvchilarini tarbiyalashda o ‘qituvchi-tarbiyachi 
dasturxon atrofida, ko‘chada, kattalar bilan m uom alada to ‘g‘ri xatti- 
harakatlar qilish odatlarini tarkib toptirishga, ana shu m uom aladan 
zavqlanish, yaxshi xulqi uchun kattalar m aqtovidan m am nun bo‘lish 
tuyg‘usini shakllantirishga ko‘proq e ’tibor beradi. Yordamchi maktab quyi 
sinflarida tushuntirish