Maxsus pedagogika

8 .3 .  Oilada  yordamchi  maktab  o ‘quvchilarini 
m a’naviy-axloqiy  tarbiyalash
Oila va oilaviy tarbiya pedagogika fanining muhim  muammolaridan 
hisoblanadi.  Milliy  istiqlol  vazifalaridan  biri  ham   ushbu  muammoni 
har  tom onlam a  va  chuqur  tadqiq  etilishini  talab  qiladi.  C hunonchi, 
ijtimoiy  hayotning barcha  sohalarida  bo‘layotgan  o'zgarishlar,  oilaga, 
bola  tarbiyasiga  b o ‘lgan  m unosabatga  ham   sezilarli  darajada  t a ’sir 
qilmoqda.
Ayniqsa,  milliy  m ustaqillik  sharoitida  oiladagi  bola  tarbiyasiga 
b o ig a n   e ’tibor  kuchaydi.  Chunki  jam iyat  aqlan  yetuk,  axloqan  pok, 
jism onan  baq u w at,  ruhan  boy  avlodni  tarbiyalashdan  m anfaatdor. 
Bunday  avlod,  eng  avvalo,  m a ’naviy-axloqiy  jih atd an   sog‘lom   va 
m u sta h k a m   o ila d a   s h a k lla n a d i.  Z e ro   o ila n i  riv o jla n tiris h   va 
mustahkamlash  uchun  qilinadigan  g‘am xo‘rlik  kelajak  avlod  taqdiri 
bilan  bog‘liqdir.  H ar  qanday  jam iyatda  ham  buyuk  davlatning  barpo 
etilishi yoshlar qanday boMishlariga,  ularning qanday tarbiya olishlariga 
bog‘liq.  D em ak,  bola tarbiyasi  umumdavlat  ahamiyatiga molik  masala 
hisoblanib,  har  qanday  jam iyatning  oilada  bola  tarbiyasiga  b o ‘lgan 
talabi  ortib  boradi.  Ayni  vaqtda  davlatning  ota-o n an in g   bolalarni
1 4 - 3 3
209

---

tarbiyalashdagi,  farzandlaming ota-ona oldidagi mas’uliyatini oshirishdagi 
roli  kuchayadi.
Milliy istiqlol mafkurasining negizida yosh avlodni milliy mustaqillik 
ruhida tarbiyalash g‘oyasi yotadi.  Mustaqillik ruhida tarbiyalash yoshlami 
m illiy  g ‘u ru r,  m illiy  iftixor,  m illiy  ong  va  o ‘z - o ‘zini  anglash, 
vatanparvarlik  tuyg'ullarini  shakllantirishni  taqozo  etadi.
Vatanparvarlik tushunchasini kengroq tushunish lozim. Vatanparvarlik 
tuyg‘usini tarbiyalashni umummilliy va baynalmilalchilik manfaatlari birligi 
bilan  qo‘shib olib borilgandagina  umuminsoniy  m a’no  kasb  etadi.  Vatan 
ostonadan  boshlanadr,  degan  ibora  Vatanni  sevish,  ota-onani  sevish 
insonlar bir-birini sevishi, bir-biriga m ehr-m uruwatli, saxovatli, sadoqatli 
bo‘lishdan boshlanadi, degan m a’noni ham bildiradi.  Ota-onaning bolaga 
bo‘lgan  mehr-muhabbati  tufayli  o ‘z  vaqtida  Vatanga  bo‘lgan  muhabbat 
mushtarakligiga  erishish  mumkin.  Mustaqillik  sharoitida  oila  va  oilaviy 
munosabatlarga yangicha yondashish deganda xuddi shunday tushunchani 
tushunmoq  darkor.
Mustaqillikka  erishgach,  milliy  istiqlol  o ‘zbek  oilasi  hayotiga,  uning 
ma’naviy qiyofasiga ijobiy ta’sir etmoqda. Chunonchi, ko‘p yillar davomida 
e’tibor  berilmay  kelingan  oilaviy  an’analar  qaytadan  tiklanmoqda,  milliy 
xususiyatlar  takom illashib  borib,  oilaning  m illiy  qiyofasi  ko‘zga 
tashlanmoqda.  Oilaviy  turmush  sinfiy  va  siyosiy  yondashishdan  xoli 
bo‘lmoqda.  Bulaming  hammasi  mustaqillik  sharoitida  oilaviy  va  ijtimoiy 
tarbiyaning dialektik birligini ta’minlash ijtimoiy-pedagogik zaruriyat bo‘lib 
qolayotganligini  ko'rsatadi.  Bu  borada  olima  M.Ikromovaning  oilada 
bolalarning m a’naviy-axloqiy tarbiyasi mavzuidagi ishlari muhim ahamiyat 
kasb  etadi.
Oilada eng yaxshi va olijanob an’analar ruhida tarbiyalangan bola o ‘zini 
anglashga, o ‘zligini ko‘rsatib, o‘z shaxsini namoyon etishga harakat qiladi. 
Uning oldida shafqatsiz taqdiming zarbalariga m a’yuslik bilan bo‘ysunib, 
ulardan  orqaga  qarab  chekinish  kerakmi  yoki  qiyinchiliklarga  qarshilik 
ko‘rsatib, uni yengib chiqish, o ‘z oldiga qo‘ygan maqsad yo‘lida og‘ishmay 
kurashish  va  unga  erishish  sharafli  va  olijanoblik degan  savol  ko‘ndalang 
bo‘lib  turadi.  Xuddi  shunda  bolada  yaxshilikka  muhabbat,  yomonlikka 
nisbatan  nafrat  tug‘iladi  va hayotining  asosiy axloqiy  tamoyiliga  aylanib 
qoladi.
Ana shunday shaxslarni tarbiyalash,  bizningcha,  oilaviy tarbiyaning 
bugungi  kundagi  asosiy  vazifasi  b o ‘lib  qolm og‘i  kerak.  Bu  vazifaga 
erishish  yo‘llari,  vositalari  va  usullarini  izlab  topish  muhim  pedagogik 
m uam m odir.
Shuni  alohida  ta ’kidlab  o'tish  kerakki,  bola  tarbiyasiga,  eng  aw alo, 
ota-onaning  shaxsi,  hayotiy  faoliyatlari,  turm ush  tarzi  va  hokazolar 
bilan birgalikda oiladagi  m a’naviy-axloqiy  muhit  ham   katta ta ’sir etadi.
210

---

Oilaviy  m uhit  qanday  b o ‘lsa,  bolalar  xuddi  shu  muhit  ta ’sirida 
ulg‘ayadilar,  um um an,  har  qanday  oilaning  mustahkamligi,  oilaviy 
tarbiyaning  ta ’sirchanligi  va  samaradorligi  ko‘p  jihatdan  oilada  qaror 
topgan  er-xo tin   o 'rtasidagi  o ‘zaro  m unosabatlarning  xarakteriga, 
m a’naviy-axloqiy. iqlimga  bog'liq.
Y uqoridagi  m ulohazalarim izdan  kelib  chiqib,  ruhshunos  olim 
G ‘.B.Shoumarov  o ‘zining  «M uhabbat  va  oila»  kitobida  oila  va  oilaviy 
m unosabatlar,  oilaviy  nizolar,  oilalarning  ajralish  sabablarini  tahlil 
qilar ekan,  uning asosiy sabablari oilada o ‘zaro  munosabatning barqaror 
emasligi,  er-xotinning eng nozik yaqin munosabati  haqida tushunchaga, 
bilimga ega emasligida,  degan xulosaga keladi.
Yoshlarni  um um insoniy  va  milliy  qadriyatlar  asosida  m a’naviy- 
axloqiy tarbiyalash bugungi kundagi pedagogika fani oldida turgan dolzarb 
masaladir.  Shu m a’noda  O.M usurmonovaning tadqiqoti katta e’tiborga 
m olik.  O lim a  yuqori  s in f  o ‘q u v ch ilari  m a ’naviy  m a d a n iy a tin i 
shakllantirish  borasidagi  qator  pedagogik  m uam m olarni  yechishga 
harakat  qiladi.
«Bizning  nazarim izda,  —  deb  t a ’kidlaydi  O .M u su rm o n o v a,— 
shaxsning  ichki  m a’naviy  dunyosi  m a’naviy  qiziqish,  m a’naviy  faoliyat 
va  m a’naviy  qadriyat  kabi  asosiy  belgilar  tizim idan  iboratdir».
Haqiqatan  ham ,tadqiqotchi  qayd  etgani  kabi,  shaxsning  m a’naviy- 
axloqiy  qarashlari,  tasavvurlari  fan,  adabiyot,  san’at,  maorif,  din  kabi 
vositalar  orqali  tarbiyalanadi.  Zero,  shu  tarbiyaviy  vositalar  yordamida 
insonda  m a’naviy-axloqiy  ehtiyojlar  tug‘iladi  va  bevosita  unga  intilish 
asosida  m a’lum  maqsadlar,  intilishlar  yuzaga  keladi.
Oilaviy tarbiyaga olima  M.lnomova quyidagicha ta ’rif berish  mumkin, 
deb  hisoblaydi:  «Oilaviy  tarbiya  shunday  pedagogik  tushuncha  bo‘lib,  u 
ota-onalarning  o ‘z  hayotiy  faoliyatlari,  turm ush  tarzlari,  a n ’analar 
yordamida bola shaxsiga siyosiy, huquqiy,  axloqiy, estetik,  diniy qarashlar, 
g‘oyalar,  tasavvurlarni  shakllantirishni  nazarda  tutib,  bir  maqsadga 
qaratilgan holda muntazam olib boriladigan izchil m a’naviy ta’sir o'tkazish 
jarayonini  ifodalaydi».
L.Nurm uhamedova  aqli  zaif  o ‘quvchilarni  oilada  tarbiyalashning 
korreksion  pedagogik  jihatlarini  o ‘zining  tadqiqot  ishlarida  yoritib  berar 
ekan, ota-onalarning pedagogik savodxonligini oshirish va oila madaniyatini 
shakllantirish  muammolarini  hal  etgan  taqdirdagina  kutilgan  natijalarga 
erishish  mumkinligini  ilmiy  asoslab  bergan.  Aqli  zaif bolalar  ota-onalari, 
mahalla, jamoatchilik hamkorligidagina ta ’lim-tarbiya ishlari o ‘z samarasini 
beradi  degan  fikrlaiga  biz  ham  qo‘shilamiz.
Yuksak  ma’naviy  darajadagi  qat’iylikka,  axloqiy  his-tuyg‘ulaiga,  kuch- 
irodaga  ega  bo‘lgan  layoqatli,  sog‘lom  avlodlar  sohibqiron  Amir  Temur 
bobomizdek  millat  siymosi  va  rahnamosi,  Imom  Buxoriy,  Bahouddin
211

---

N aqshband  singari  ilm  peshvolari,  Xorazmiy,  Farg‘oniy,  Forobiy, 
Beruniy,  ibn  Sino,  Mirzo  Ulug‘bek,  Alisher  Navoiy  kabi  allomalar, 
M ahmudxo‘ja  Behbudiy,  Abdulla  Qodiriy,  C ho'lpon  yanglig‘  istiqlol 
fidoyilari  jamiyat  taraqqiyotiga  juda  katta  m a’naviy  va  m a’rifiy  foyda 
keltirgan va ularning pok ruhlari, hayoti va faoliyatlari tarbiyalanuvchilarni 
m a’naviy  sog‘lom,  mustaqil,  irodali  qilib  shakllantirishda  ibrat  b o ‘lib 
xizmat qiladi.
Yordamchi  maktabda  har  bir  ta ’lim-tarbiya  oluvchi  bola  bir  olam. 
Oligofrenopedagog o ‘quvchilami  har tom onlam a ruhiy jihatdan anglab, 
uning  shaxsini  hurm atlab,  har  biriga  o ‘ziga  xos  talabchanlik  bilan 
m uomalada  bo‘lsa,  sog'lom  avlodni  shakllantirishdan  iborat  bo‘lgan 
maqsadga erishiladi.
Xalqimiz irsiyatini sog'lomlashtirish,  m a’naviy yetuk,  ruhiy jihatdan 
shakllantirish oila, tarbiya muassasalari, davlat va jamiyatning mushtarak 
muddaosi bo‘lsagina komil  inson shaxsi  — XXI  asr odami shaxsi  yuksak 
darajada  kamol  topgan  bo‘ladi.
Y uqorida  aytib  o ‘tilg anlard an  xulosa  qilgan  h olda,  m ustaqil 
0 ‘zbekistonda ta ’lim-tarbiya ishlarining to ‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi milliy va 
umuminsoniy qadriyatlarning barcha imkoniyatlaridan to ‘la va samarali 
f o y d a la n is h n i  ta q o z o   e ta d i.  J a h o n   m a d a n iy a tin in g   m illiy  
m a’naviyatimizga  ijobiy  ta ’sir  qilishini  inkor  qilib  bo‘lmaydi.  T a’lim- 
tarb iy a  ja ra y o n id a  bosh q a  x alq lar  pedagogik  m ero sin in g  ijobiy 
to m o n la rid a n   q a n c h a lik   fo yd alan m aylik ,  b a rib ir  o ‘zbek  m illiy 
qadriyatlari  m a’naviy  kamolotimizning  asosi  bo‘lib  qoladi.
Hadislarda  aytilganidek,  ota-onalam ing  farzandlariga  qoldiradigan 
eng katta merosi  — ularga o ‘rgatadigan axloqi va odobidir.  Milliy istiqlol 
vazifalari  bugungi  kunda  ta’lim-tarbiya  tizimi  mazmunini  yangilashni 
talab etadi.  Bu tarixiy zarurat  esa ijtimoiy tarbiya bilan  oilaviy tarbiyani 
uzviy  bog‘lash  lozimligiga  undaydi.  Milliy  axloq  esa  milliy  tarbiyaning 
tarkibiy  qismi  bo‘lganligi  uchun  undan  foydalanish  oilaviy  tarbiyaga 
ham,  ijtimoiy  tarbiyaga  ham  taalluqlidir.
Milliy tarbiya esa inson shaxsini shakllantirishda milliy-madaniy meros 
va qadriyatlardan foydalanib,  o ‘ziga xos milliy yo'nalish berishga harakat 
qilishdir.
Zero,  millat  mavjud  ekan,  uning  m a’naviy  kamoloti  bilan  bog‘liq 
b o ‘lgan  tarbiyaning  o ‘ziga  xos  milliy  usullari,  mazmuni  va  yo‘nalishi 
ham  takomillashib  boraveradi.  Bu  borada  xalq  pedagogikasi  a n ’analari 
m uhim   aham iyat  kasb  etadi.  Bu  a n ’analar  uzoq  davr  m obaynida 
rivojlanib,  xalq tafakkurida sayqallashib,  hikmatli so'zlar, xalq maqollari 
shakliga kiigan, xalq pedagogikasi negizida oilaviy tarbiya tajribasi yotadi.
Markaziy  Osiyo  xalqlarining  um um an  tarbiya  borasidagi,  xususan, 
oilaviy  tarbiya  sohasidagi  tajribasi  va  nazariyasiga  oid  b o ig a n   fikr-
212

---

mulohazalari  Beruniy,  Forobiy,  ibn  Sino,  M .Koshg‘ariy,  Yusuf  xos 
Hojib  asarlarida,  Amir Tem ir tuzuklarida  mukammal  o ‘z  aksini  topgan 
va  bu  buyuk  bobokalonlarim iz  m ad an iy -m a’rifiy  m eroslari  milliy 
pedagogikamizning  alohida  fan  bo‘lib  shakllanishi  uchun  asosiy  zamin 
b o iib   xizm at  qilgan  va  bundan  keyin  ham   xizm at  qiladi,  degan 
fikrdamiz.