Mavzu:“pirrol” Topshirdi: Qoraqulov M. Tekshirdi: Aliqulov. R mavzu: Pirrol. Reja: Kirish

1. Kislota va asoslar ishtirokidi boruvchi reaksiyalar.
Furan va pirrol kislotalar ta’siriga chidamsiz. Ular kislotalar ta’sirida polimerlanib ketadilar yoki ularning halqasi ochilib ketadi.
Chunki, furan va pirrolga kislota bilan ta’sir etilganda ular protonni oson biriktirib oladilar va aromatik hususiyatni yo’qoladi:

+

+ H

X X X

CH–CH					4 CH OH; [H^+]			CH –CH
					3		2		2
CH CH					- H O			HC (OCH3)2 ^CH(OCH3^)2
		O			2

Pirrol ham konsentrlangan mineral kislotalar ta’sirida rangli polimer moddalarni hosil qiladi.

Pirrolni gidroksiaminni spirtdagi eritmasi bilan qo’shib qizdirilganda 1,4-diketonlarning dioksimlari hosil bo’ladi:

+ 2NH2OH

CH – CH2

– CH2

- CH

+ NH3

N

N–OH

N–OH

H
Tiofen furan va pirroldan farqli o’laroq kislota ta’siriga chidamli, ya’ni u kislotalar ta’sirida aromatik xususiyatini yo’qotmaydi.

Furan va tiofen ishqorlar va ishqoriy metallar ta’siriga chidamli. Pirrol esa kuchsiz kislota hisoblanadi. Uning kislotalik doimiysi K=5,4_*10^-15 ga teng. Shuning uchun u kaliy metali bilan ta’sirlashib, pirrol kaliyni hosil qiladi. Pirrol kaliy pirrolni o’yuvchi kaliy bilan qo’shib qizdirish orqali ham hosil qilinishi mumkin:

N

H
+ KOH

+ H₂O

N

H

1.Vodorodning birikishi. Furanga vodorod 100-150⁰C da 100-150 atm bosim ostida, Reneye nikeli katalizatori ishtirokida birikib tetragidrofuranni hosil qiladi:

			+ 2H2	Ni
	O					O

тетрагидрофуран

Tiofenga vodorod xona haroratida 20-40 atm bosimi ostida, palladiy ishtirokida birikadi va tetragidrotiofenni hosil qiladi:

			+ 2H2	Ni
	S					S

тетрагидротиофен

Pirrol furan va tiofendan farq qilib, vodorodni ajralib chiqish vaqtida gidrogenlanadi. Pirrolga ruxni sirka kislota bilan aralashmasi ta’sir ettirilganda 2,5-digidropirrolni hosil qiladi. Agar vodorod platina katalizatorligida biriktirilsa, u holda pirrolidin hosil bo’ladi.

2. Galogenlarning birikishi. Furan va tiofenga galogenlarni birikishi natijasida beqaror birikmalar hosil bo’ladi.

Furanga galogenlar past haroratda 2- va 5- holatlarga birikadi. Hosil bo’lgan birikma o’zidan oson galoid vodorodni yo’qotib,-galogenfuranni hosil qiladi.

+ Br2

Ni

Br

Br

- HBr

O

O

Br

O

Tiofenga xlorni birikishi natijasida dixlortiofenlar aralashmasi hosil bo’ladi.

3.Diyen sintezi reaksiyalari. Furan diyen sintezi reaksiyasiga oson kirishadi. Reaksiya qaytar xarakterga ega. Masalan, u malein angidiridi bilan reaksiyaga kirishib quyidagi birikmani hosil qiladi:

O

O

CH–C
+ O

CH–C

O
CH–CH _CH–C ^O

O O

CH–CH ^CH–C _O

Pirrol diyenofillar bilan boshqacha yo’nalish bo’yicha reaksiyaga kirishadi. Masalan, u, malein angidridi bilan ta’sir etishi natijasidi 2-pirril qaxrabo kislotaning angidridini hosil qiladi:

		O
		CH–C
N	+	O
		CH–C

H ^O

		O
N	CН–C
		O
H	CН2	-C
		O

Oksidlanishi. Besh a’zoli geterotsikllar asta-sekinlik bilan oksidlanganda oxirgi mahsulot sifatida turli moddalar hosil bo’lishi mumkin. Furan kuchsiz ishqoriy muhitda oksidlanganda malein angidridini pirrol esa malein kislota imidini hosil qiladi:

	[O]	;
O		O O O

	[O]
N	O N O

H H

Tiofen oksidlovchilar ta’siriga chidamli bo’lib, u qiyin oksidlanadi. Furan va pirrol ozonolizga oson uchraydi. Bu reaksiya furan va pirroldagi qo’sh bog’larni reaksiya vaqtida lokallanishini ko’rsatadi.

Furan va pirrol ozonolizga uchratilganda glioksalni, 2,5-dimetilfuran va 2,5-dimetilpirrollar – glioksal bilan metilgiloksal hosil qiladilar:

-

					H3C	+		CH3
H3C X CH3
						X
OHC – CHO					H3C – CO – CH3

Furan – rangsiz suyuqlik bo’lib, 31⁰C da qaynaydi. Suvda erimaydi. Tarkibi C₄H₄O : C₄H₃O – qoldiqni furil deb ataladi.Furanni qaytarib tetrogidrofuran (TGF) olinadi. TGF muhim erituvchilardan biri bo’lib, kimyo sanoatida keng qo’llaniladi. Undan foydalanib tetrametilenglikol, adipin kislotasi geksametilendiamin va boshqa mahsulotlar olinadi.Furanning muhim hosilalaridan biri furfurol hisoblanadi.Furfurol 162⁰C da qaynaydi, suvda kam eriydi. Undan yongan nonning hidi keladi. Furfurolni asosan pentozan saqlovchi mahsulotlardan olinadi. Farg’onadagi furan birikmalari zavodida paxta sheluxasidan olinadi. Furfurol aromatik aldegidlarning barcha xossalarini takrorlaydi. U, plastmassalar ishlab chiqarishda xom ashyo bo’lib xizmat qiladi.
Tiofen – 84⁰C da qaynaydigan, suvda erimaydigan suyuqlik C₄H₃S – tiyenil deb ataladi. Tiofen kimyosi keyingi o’n yilliklarda rivojlana boshladi. Buning sababi, tiofen hosilalari orasida shamollashga va boshqa kasalliklarga qarshi ishlatiladigan birikmalar topilganligidir.

Pirrol – 130⁰C da qaynaydigan, suvda deyarli erimaydigan suyuqlik. Pirrol birinchi marta 1858 yilda Andersen tomonidan ajratib olingan va uning tuzilishi 1870 yilda Bayer tomonidan isbotlangan. Pirrol va uning gamologlari toshko’mir smolasida va suyak yog’ida uchraydi. Bu nom Runge tomonidan berilgan bo’lib pirrol bug’i xlorid kislota bilan namlangan qarag’ay tayoqchani qizil ranga bo’yaydi. Pirrol hosilalari katta biologik ahamiyatga ega, ular o’simlik xlorofilli, qon gemini, pigmentlar va boshqalar tarkibiga kiradi. Pirrolning qaytarilgan halqasi – pirrolidin juda ko’p alkaloidlar va oqsillar tarkibida uchraydi.

N	N	N	N	O
Н	Н	Н	Н
pirrol	pirrolin	pirrolidin	pirrolidon

Digidropropirollar – pirrolinlar deb, tetragidropirrollar pirrolidinlar deb, ketopirrolidinlar esa pirrolidonlar deb ataladi:Kimyoviy xossalari jihatidan pirrol anilinga o’xshab ketadi. U arildiazoniy tuzlari bilan azo qo’shish reaksiyasiga kirisha oladi. Hosil bo’lgan azobirikma platina katalizatorligida vodorod bilan

qaytarilganda-aminopirrol hosil bo’ladi.

Pirrol molekulasidagi azot bilan bog’langan vodorod ketonlar bilan almashinib, pirroliy anioni hosil qilish xususiyatiga ega. Pirrolning metallar bilan hosil qilgan hosilalari orqali turli birikmalar olish mumkin. Ko’pincha bu maqsadlarda pirrolning Grinyar reaktivi bilan hosil qilgan pirrolmaginiy galogenidlardan foydalaniladi:

PIRROL
Pirrol – 130⁰C da qaynaydigan, suvda deyarli erimaydigan suyuqlik. Pirrol birinchi marta 1858 yilda Andersen tomonidan ajratib olingan va uning tuzilishi 1870 yilda Bayer tomonidan isbotlangan. Pirrol va uning gamologlari toshko’mir smolasida va suyak yog’ida uchraydi. Bu nom Runge tomonidan berilgan bo’lib pirrol bug’i xlorid kislota bilan namlangan qarag’ay tayoqchani qizil ranga bo’yaydi.
Pirrol hosilalari katta biologik ahamiyatga ega, ular o’simlik xlorofilli, qon gemini, pigmentlar va boshqalar tarkibiga kiradi. Pirrolning qaytarilgan halqasi – pirrolidin juda ko’p alkaloidlar va oqsillar tarkibida uchraydi.

Digidropropirollar – pirrolinlar deb, tetragidropirrollar pirrolidinlar deb, ketopirrolidinlar esa pirrolidonlar deb ataladi:

pirrol pirrolin pirrolidin pirrolidon

Kimyoviy xossalari jihatidan pirrol anilinga o’xshab ketadi. U arildiazoniy tuzlari bilan azo qo’shish reaksiyasiga kirisha oladi. Hosil bo’lgan azobirikma platina katalizatorligida vodorod bilan qaytarilganda -aminopirrol hosil bo’ladi.

Pirrol molekulasidagi azot bilan bog’langan vodorod ketonlar bilan almashinib, pirroliy anioni hosil qilish xususiyatiga ega. Pirrolning metallar bilan hosil qilgan hosilalari orqali turli birikmalar olish mumkin. Ko’pincha bu maqsadlarda pirrolning Grinyar reaktivi bilan hosil qilgan pirrolmaginiy galogenidlardan foydalaniladi:

P irrolmaginiygalogenidlar reaksiyaga oson kirisha oladigan birikmalar bo’lib, ulardan foydalanib turli qimmatli birikmalarni sintez qilib olish mumkin. Quyidagi sxemada pirrolmagniybromid asosida olinishi mumkin bo’lgan ayrim birikmalarga misol keltiramiz.

Xuddi shunga o’xshash pirrolning kaliyli tuzi metilyodid bilan reaksiyaga kirisha oladi. Bunda hosil bo’ladigan N-alkilpirrollar qizdirilganda -almashingan pirrollarni hosil qilib izomerlanadilar:

Pirrolning muhim hosilalaridan biri pirrolidin hisoblanadi.

Pirrolidin 1-xlor-4-aminobutanni qizdirib yoki pirrolni to’la qaytarib olinishi mumkin:

Pirrolidinning muhim hosilalaridan pirrolin va okispirrolin (4-oksi-2-pirrolidinkarbon kislota) inson xayot faoliyatida muhim ahamiyatga egadirlar:

Pirrolidinning hosilalaridan bo’lgan pirrolidon -aminomoy kislotaning laktoni hisoblanadi. Sanoatda -butirolaktonga ammiak ta’sir ettirib olinadi:




U ishqoriy katalizatorlar ishtirokida polimerlanib naylon-4 deb ataluvchi poliamidni hosil qiladi:

Pirrolidon atsetilen bilan birikib N-vinilpirrolidonni hosil qiladi:

Polivinilpirrolidon sun’iy qon, yelim va boshqa mahsulotlar sifatida keng qo’llaniladi.

Alkillangan pirrol halqasi biologik muhim pigmentlar, xususan qon pigmenti, xrolofill, vitamin-1 va boshqalar tarkibiga kiradi. Ular temir, kobalt va boshqa metallar bilan komplkes birikmalar hosil qilib, biologik jarayonlarda muhim rol o’ynaydilar.
Bularning barchasi 16-a’zoli, bir tekislikda yotuvchi porfin halqasini saqlaydilar. Porfin halqasi quyidagicha tuzilgan:





Kimyoviy xossalari. Pirrol asos xossalariga deyarli ega emas. Uning iminogruppa vodorodi juda kuchsiz kislota xossalariga ega bo‘lib, kaliy, litiy, natriy singari metallarga almashinib, pirrolning tuzlarini hosil qiladi:

Pirrolkaliy qattiq modda, suv bilan reaksiyaga kirishganda pirrol, galoidli alkillar bilan N- alkilpirrollar, kislota xlorangidridlari tasirida esa N- atsilpirrollar hosil qiladi. Agar reaksiyalar qizdirish bilan olib borilsa, N – atsil va N – alkilpirrollar qayta gruppalari azot atomidan a –uglerod atomiga o‘tadi:

Pirrol magniyorganik birkmalar bilan ham shunday reaksiyalarga kirishadi:

S-pirrilmagniyli tuzlar magniyorganik birikmalar uchun xos bo‘lgan reaksiyalarga kirisha oladi. Masalan, karbonat angidrid tasirida a – pirrolkarbon kislota, kislota xlorangidridlari bilan ketonlar, past temperaturada etilformiat tasirida N – formilpirrol, yuqori teiperaturada pirrol –a –aldegid hosil qiladi:
II.Tajribaviy qism.

Pirrol 130⁰S da qaynaydigan, suvda erimaydigan, rangsiz suyuqlik. U havoda tezda oksidlanib, smolaga aylanadi. Pirrol toshko‘mir smolasi va suyak moyi ( suyakni quruq haydab olinadi ) tarkibida bo‘ladi.

Pirrolkaliy qattiq modda, suv bilan reaksiyaga kirishganda pirrol, galoidli alkillar bilan N- alkilpirrollar, kislota xlorangidridlari tasirida esa N- atsilpirrollar hosil qiladi. Agar reaksiyalar qizdirish bilan olib borilsa, N – atsil va N – alkilpirrollar qayta gruppalari azot atomidan a –uglerod atomiga o‘tadi

NATIJALAR TAXLILI
Pirrol va uning hosilalari aromatik xossalarni yaqqol namoyon qiladi. U o‘z xossalari bilan fenolga o‘xshaydi. Elektrofil o‘rin olish reaksiyalariga oson kirishadi. Pirrol furan singari kislotalar tasiriga juda sezgir ( “ atsidofob”) bo‘lgani uchun uni odatdagi sulfolovchi va nitrolovchi agentlar bilan nitrolab yoki sulfolab bo‘lmaydi. Sulfolovchi agent sifatida N –piridinsulfotrioksid yoki dioksansulfotrioksid
( A. P. Terentyev) ishlatiladi. Atsidofob geterotsiklik birikmalarni sulfolashda qo‘llaniladigan N – piridinsulfotrioksid va diorksansulfotrioksid neytral moddalar bo‘lib, reaksiya vaqtida dastlabki komponentlarga parchalanadi va sulfolaydi.

XULOSA
Pirrol – 130⁰C da qaynaydigan, suvda deyarli erimaydigan suyuqlik. Pirrol birinchi marta 1858 yilda Andersen tomonidan ajratib olingan va uning tuzilishi 1870 yilda Bayer tomonidan isbotlangan. Pirrol va uning gamologlari toshko’mir smolasida va suyak yog’ida uchraydi. Bu nom Runge tomonidan berilgan bo’lib pirrol bug’i xlorid kislota bilan namlangan qarag’ay tayoqchani qizil ranga bo’yaydi.
Pirrol hosilalari katta biologik ahamiyatga ega, ular o’simlik xlorofilli, qon gemini, pigmentlar va boshqalar tarkibiga kiradi. Pirrolning qaytarilgan halqasi – pirrolidin juda ko’p alkaloidlar va oqsillar tarkibida uchraydi.

Digidropropirollar – pirrolinlar deb, tetragidropirrollar pirrolidinlar deb, ketopirrolidinlar esa pirrolidonlar deb ataladi.
Kimyoviy xossalari jihatidan pirrol anilinga o’xshab ketadi. U arildiazoniy tuzlari bilan azo qo’shish reaksiyasiga kirisha oladi. Hosil bo’lgan azobirikma platina katalizatorligida vodorod bilan qaytarilganda -aminopirrol hosil bo’ladi.
Pirrol molekulasidagi azot bilan bog’langan vodorod ketonlar bilan almashinib, pirroliy anioni hosil qilish xususiyatiga ega. Pirrolning metallar bilan hosil qilgan hosilalari orqali turli birikmalar olish mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Abdusamatov.A. Organik kimyo-2012y

2.Xomchenko. Kimyo- 2010y

3.Ensiklopediya “Yosh ximik “- 2010y

4.Abdulxaeva M. Kimyo - 2002y

5.Masharipov S. Kimyo- 2012y

6.Mahsumov A. Maruzalar to’plami

7.Asqarov I.R , .Qirg`izov Sh.M , Isayev Yu.T

“Organik kimyodan ma`ruza matni“ Andijon-2007

8. I.A. Tashev, R.I. Ismoilov, A.A. Norqulov, R.R. Ro`ziyev

“Organik kimyo” Tosh. 2004

9. S. Iskandarov, A. Abdusamatov, R. Shoymardonov

“Organik ximiya” Tosh. 2010

10. Z. Sobirov “Organik kimyo” <> Tosh. 2005

11. Primuhammedov “Organik ximiya” <> Tosh. “Organik

sintezdan praktikum” <> Tosh.2011.

Internet saytlar

1.wwwZiyenet

2.www.google.com

3.www.arxiv.uz