Mavzuning maqsadi

Ishning ahamiyati: Ushbu malakaviy bitiruv ishini tayyorlash jarayonida qadimiy va qaytadan tiklangan istiqbolli o’simlik - amarantning botanik tavsifi, uning bioekologik xususiyatlari, yashil massasi va urug’’laridan oqilona foydalanish yo’llari, amarant turlarini yetishtirish texnologiyasi bo’yicha muayyan ilmiy tushunchalar shakllanadi. Ilmiy manbalarni tahlil qilish, fenologik kuzatuvlar va biometrik o’lchovlar, tajribalar o’tkazish to’g’risida muayyan ko’nikmalar hosil bo’ladi.

I-BOB. Amarantning ahamiyati morfologiyasi
1.1 Amarantning tarixi, geografiyasi va tarqalish areali
Atagapkaseaye oilasiga kiruvchi o’simliklar to’g’risida umumiy tushunchalar.
Amarantaceae – Gultojixo’rozdoshlar oilasi, ikki pallali o’simliklar sinfiga kirib, 65 avlod va 900 ga yaqin turlardan iborat (Taxtadjyan, 1966). Shularning ichida
Ashagapshiz avlodi keng tarqalgan bo’lib, vakillari asosan bir yillik o’t o’simliklardir. Respublikamiz hududida amarantning 7 turi uchraydi. Eng ko’p tarqalgani - - sigirquyruq, machin, sho’ra, cho’chqa tikan va boshqa nomlari bilan yuritilib, ekinzorlarda begona o’t sifatida ko’pchilikka ma’lum (Flora Uzbekistana, 11 tom, 1953,334 6.).
Amarantning keng jug’rofiy tarqalishi turli tabiiy mintaqalarga, shuningdek yuqori haroratlarga, sho’rlangan va kam azotli (unumdorligi past) tuproqlarga, qurg’oqchilik sharoitlariga moslashishidan dalolat beradi. Sobiq Sovet Ittifoqi florasida bu o’simlikning 17 turi uchraydi (Flora SSSR, 1936.354-367 b.).
Amarantning vatani Janubiy Amerika. U yerdan Shimoliy Amerikaga, so'ngra Hindistonga keldi, u erda uning ikkilamchi morfogenezi sodir bo'ldi. O'z vatanida amarant o'ti "Aztek bug'doyi" va "Inca noni" deb nomlanadi. 8000 yildan ortiq vaqt davomida amarant loviya va makkajo'xori bilan raqobatlashdi. Amarant Evropaga birinchi konkistadorlar bilan kelgan va dastlab faqat manzarali o'simlik hisoblangan. Faqat 18-asrning oxiriga kelib, u Evropada em-xashak va don ekinlari ahamiyatiga ega bo'ldi. Bugungi kunda g‘alla unumdorligini yaxshilash va uni kelajakning yetakchi ekiniga aylantirishi mumkin bo‘lgan amarant hosildorligini oshirish bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirildi. Qo'shma Shtatlarda amarant endi barcha shtatlarda etishtirildi va hukumat fermerlar uchun maxsus dasturlarni moliyalashtirdi. 23 qishloq xo‘jaligi instituti yetishtirishni nazorat qilib, oziq-ovqat sanoatiga joriy etayotgani masalaning muhimligini tasdiqlaydi. AQSH do'konlarida parhez bo'limida siz kamida 30 turdagi amarant mahsulotlarini ko'rishingiz mumkin - shirinliklardan köftegacha. Shu bilan birga, amarant yemida yetishtirilgan go'sht odatdagidan chorak ko'proq turadi. Amarant maydonlarini Hindiston va Nepal, Xitoy va Seylon, Mozambik, Uganda, Nigeriyada topish mumkin. O'simlik Germaniya, Slovakiya, Polsha, Qozog'istonda ham o'stiriladi. Afsuski, Rossiyada amarant o'sadigan joylar hali ham kam. Biroq, bu madaniyat mahalliy fermerlar orasida tobora ommalashib bormoqda.
Sakkiz ming yil oldin, amarant Inka va Azteklarning qadimgi qabilalari orasida to'liq oziq-ovqat mahsuloti sifatida juda keng qo'llanilgan. Hindlar bu o'simlikni "ilohiy" deb hisoblashgan va ko'pincha yashirin qurbonlik marosimlarida amarantning turli navlarini ishlatishgan. Ammo ispan bosqinchilari Markaziy va Janubiy Amerikaning tub aholisi erlariga kelib, "ilohiylik" atributini yo'q qilishga qaror qilishdi. Buning uchun ular o'z mahbuslariga amarant urug’'ini har tomonlama etishtirish, saqlash va ishlatishni qat'iyan man qildilar. Aynan shu tarixiy voqealar tufayli bu o'simlikning shifobaxsh xususiyatlari ko'p asrlar davomida unutilgan. O'n oltinchi asrdan beri amarant Ispaniyada faqat bog'lar va gulzorlarni chiroyli bezash uchun faol ravishda o'stiriladi. Amarantning salomatlik uchun bebaho mahsulot ekanligi yana XX asr oxirida nemis olimlarining tadqiqotlari tufayli ma'lum bo'ldi. Bugungi kunda amarant donalari "21-asrning №1 mahsuloti" deb nomlanadi. Panikulyatsiya. Ushbu turdagi dorivor o'simlik barglarning jigarrang-qizil rangi va vertikal inflorescences bilan ajralib turadi. Kaudat. Ushbu turdagi amarantning asosiy xususiyati quyruqga o'xshash noziq inflorescences osilgan.
Amarantaceae oilasining ko’pchilik turlariga fotosintezning yuqori jadalligi, issiqlikka va qurg’oqchilikka chidamlilik, ekologik moslashuvchanlik, tarkibida ko’p miqdorda oqsil va boshqa qimmatli birikmalarni tutishi kabi muhim belgilar xosdir. Amarant madaniy ekin sifatida Lotin Amerikasi, Hindiston va Afrikaning qurg’oqchil mintaqalarida keng yetishtiriladi. Amarantga xos bo’lgan S4 - fotosintez suvdan samarali foydalanishga va namlik kam bo’lgan sharoitlarga moslashishiga imkon yaratadi. Amarant shuningdek, tog’li mintaqalarda (dengiz sathidan 3200 metrgacha) ham yaxshi o’sadi. Boshqacha aytganda, amarant turli balandliklarda va agroekologik mintaqalarda yetishtirilishi mumkin (AtagapSh, 1984; Safarov, Magomedov, 1992; Chernov, 1992; Kononkov, Gins, Gins, 1999).
Ko'pgina tropik o'simliklar faqat ekzotik ko'rinishi tufayli mahalliy shahar atrofi hududlarida paydo bo'lgan. Amarant o'simlikini bezab turgan yorqin binafsha rangli quloqlar boshqa gullar fonida ajralib turadi va ularning g'ayrioddiy va dekorativ effekti bilan ko'zni tortadi. Amarantning vatani Janubiy Amerikada bu o'simlik nafaqat pishirish uchun, balki turli kasalliklarni davolash uchun ham qo'llaniladigan asosiy ekinlardan biri hisoblanadi. Amarantning yuqori ozuqaviy qiymati va dorivor salohiyati qadim zamonlardan beri qadrlangan. Qadimgi Azteklar o'simlikni "boqiylik taomi" deb atashgan va Hindiston aholisi bugungi kungacha amarantni don qiroli deb bilishgan. Olimlar amarantda inson salomatligi uchun ajralmas moddalar mavjudligini aniqlashdi. Dastlab, amarant oilasining vakillari Meksika, Argentina, Xitoy va Hindistonda tarqalgan. Ispanlar 16-asrda o'simlikning urug’'larini Evropaga olib kelishdi, o'sha paytda Yangi Dunyo erlarini faol ravishda mustamlaka qilishdi. Ammo 18-asrda ham, o'simlikdan qishloq xo'jaligida foydalanish imkoniyatlari to'g'risida ma'lumotlar aniqlanganda, amarant bog'ni bezash uchun, kamroq don yoki em-xashak ekini sifatida etishtirishda davom etdi. Bugungi kunda amarant munosib e'tirofga sazovor bo'ldi - o'simlik organizm uchun qimmatli biologik moddalar manbai hisoblanadi va bolalar ovqatini tayyorlash uchun ishlatiladi. Amarant qishloq xo'jaligida, kosmetologiyada, shuningdek, an'anaviy va xalq tabobatida qo'llaniladi. Amarant yog'i o'zining maxsus shifobaxsh kuchi bilan mashhur - bozordagi eng qimmatlaridan biri. Amarantning ozuqaviy qiymati juda ko'p miqdordagi iz elementlarning mavjudligi bilan bog'liq bo'lib, ularning kombinatsiyasi shifokorlar tomonidan noyob hisoblanadi.
Hozirgi paytda MDH mamlakatlarida - Rossiya, Ukraina, Tatariston va b. Atagap1ki avlodi vakillari keng eqilib o’rganilmoqda. O’zbekistonda amarant yem-xashak ekini sifatida 1991 yildan boshlab eqilib kelinadi. Amarant turlarining turli tuproq-iqlim sharoitlaridagi bioekologik xususiyatlari, fiziologik va biokimyoviy jarayonlari O’zbekiston Milliy Universitetida o’simliklar fiziologiyasi kafedrasi va Xorazm Ma’mun akademiyasi xodimlari tomonidan tadqiq qilinmoqda (Safarov, Magomedov, 1992; Safarov, 1997; Safarov, 2000; Safarov va b., 1999a, 19966. Ruziboyev vab., 8 1998;)
Amarantning imkoniyatlari va ishlatish sohalari o’ta keng: tur xususiyatlari va yetishtirish sharoitlariga bog’liq holda ko’p mamlakatlarda oziq-ovqat, yem-xashak, dorivor, texnik va manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. Amarant shuningdek, yaxshi fitomeliorant hamdir (Atagapov, 1984, 1992; Chernov, 1992; Safarov, Magomedov, 1992; Safarov, 1997, 2000;).