Mavzuning maqsadi

II-BOB
2.1. Amarantning bioekologik xususiyatlari
Amarant avlodining ko’pchiligi tropik mamlakatlarda ko’p tarqalganligi sababli istiqbolli turlari (3, 4, 5-rasmlar) ning ekofiziologik xususiyatlarini o’rganish muhim ahamiyatga egadir.

Kadirova va b., 1991; Xaybullina va b., 1991; Arxipova va b., 1998; Degtyareva va b., 1998; I.A.Chernov va xodimlari tomonidan (Chernov, 1992; 1998;) amarant turlarining o’sishi va rivojlanishini ko’p yillik tadqiq qilish natijalariga ko’ra, asosiy ekologik omillar (yorug’lik, harorat, namlik) amarantning ko’pchilik turlarini va boshqalari) yetishtirish uchun yetarlidir. O’rta Volga bo’yi sharoitlarida amarant turlarining o’sishi va rivojlanishiga yorug’likning davomiyligi, (muddati), yorug’lik radiatsiyasining sifat va miqdoriy ko’rsatkichlari, FAR ning taqchilligi, rivojlanishining dastlabki oyida issiqlikning kamligi kuchli ta’sir ko’rsatadi. Pirovardida amarant o’simligining o’sish va rivojlanish jarayonlari sekinlashadi, generativ organlarning shakllanishi buziladi, ammo vegetativ organlarning o’sishi tezlashadi (Chernov vab., 1998). Barcha S4 - fotosintez qiluvchi o’simliklar kabi amarant – yorug’sevar. Jadal yoritilgan sharoitlarda fotosintez samarali amalga oshadi. Vegetatsiya davomida yorug’lik energiyasini o’zlashtirishining o’rtacha F.I.K. 6 foiz atrofida bo’ladi. Shuning uchun ham amarant juda katta miqdorda seroqsil biomassa to’playdi (Chernov, 1992).
Yorug’likka ehtiyoji bo’yicha amarant makkajo’xori va jo’xori (sorgo)dan ham ustun turadi. Bunda fotosintez jarayonining yorug’likka to’yinishi 100- 110 klk da ham kuzatilmaydi. Amarantning fotosintetik apparata jadal yoritilganda judayam samarali faoliyat yuritadi, bunga SS ni to’plovchi mexanizm mavjudligi imkon yaratadi (Ross., 1977; Xochachka, Somero, 1977; Edvarde, Uoker, 1986).
Yorug’likka nisbatan amarant qisqa kun o’simliklariga kiradi. Uzun kun sharoitlarida (54-56° shimoliy kengliklikda) amarantni introduksiya qilinganida generativ organlar shakllanishining kechikishi, poyalarning cho’zilishi va katta miqdorda biomassa to’plashi kuzatilgan.
Rossiyaning yuqori tuproq sharoitida yuqori urug’’ hosildorligi kuzatilganligi boisi amarantning bu ikki turi yorug’lik va haroratning o’zgarishlariga yaxshi moslashgan (Kirillova, Nazarova, 1998).
Amarant - issiqsevar o’simlikdir. Uning o’sishi va rivojlanishi uchun 25-35°C eng qulay haroratdir, fotosintezi uchun esa - 35-40° C. Amarantning barcha turlarining urug’’lari tuproqning 3-5 sm chuqurligidagi harorati 8-10°C bo’lganida unib chiqadi (6 rasm). Maysalarning paydo bo’lish muddati tuproqning namligi va havoning sutkalik o’rtacha haroratiga bog’liqdir. Yozgi ekish davrida, qachonki tuproq yaxshi qiziganda (16-20°C) va namlik yetarlicha bo’lsa hamda havoning sutkalik o’rtacha harorati 20°C va undan yuqoriga yetganida, maysalar ekishdan so’nggi 4-5 kunlarda to’la shakllanadi. Haroratning pasayishi va tuproqning haddan tashqari qurishi bilan maysalarning 10-12 va undan ko’proq kunlarda paydo bo’lishi kuzatiladi ( Safarov, Magomedov, 1992).
Amarantning maysalari juda mayda, och-yashil yoki pushti rangda bo’lib, issiqlik va yorug’likka yuqori extiyoj sezadi. Rivojlanishning boshlang’ich davrlarida (birinchi 23 hafta) ular sekinlik bilan o’sadi, bu vaqtda asosan ildizlarining faol o’sishi sodir bo’ladi. So’ngra o’sish jadalligi tezlashib, bir sutkada 2-4 sm gacha yetadi, havoning harorati ko’tarilsa (35-40°C) va tuproqning namligi yetarlicha bo’lsa, sutkalik o’rtacha o’sish 6-8 sm ni tashkil qiladi.

Dunyoda amarantning 65 avlodi va 900 ga yaqin turi mavjud. Rossiyada amarantning 17 turi o'stiriladi, ulardan eng keng tarqalgani ko'tarilgan amarant yoki oddiy amarant, vahimali amarant yoki qip-qizil amarant, quyuq amarant, uch rangli amarant va dumli amarant. Amarant haqiqatan ham mo''jizaviy xususiyatlarga ega, shuning uchun uni etishtirishni boshlash mantiqan. Amarant etishtirish uchun siz har qanday tuproqdan foydalanishingiz mumkin. 45 santimetr chuqurlikdagi erning harorati 6 ° C ga yetganda va tuproq kerakli miqdordagi suvni o'zlashtirganda urug’'larni ekish yaxshidir, bu amarant o'sishining boshida juda muhimdir. Agar bu shart bajarilsa, to'shaklarni o'tamaslik mumkin bo'ladi, chunki ko'katlarning o'sishi begona o'tlarning o'sishidan oshib ketadi. Agar siz amarantning erta kurtaklarini olishni istasangiz, yer muzlashdan oldin o'simlik urug’'ini ekishingiz kerak. Agar shunga qaramay, erta ekish ishlamasa, keyinroq tuproqni sug'orishni unutmasdan, begona o'tlarni ehtiyotkorlik bilan olib tashlash kerak bo'ladi. Shuni yodda tutingki, agar siz amarantni kech eksangiz, zararkunandalar uni juda tez yo'q qilishi mumkin, ayniqsa sizning hududingizda o'simlik o'stirsangiz. Bu o'simlik 45 sm qator oralig'ida, bir-biridan 7-10 sm masofada ekilgan.Agar bu masofalar kuzatilmasa, unda amarant kichik o'sadi, hosil juda kichik bo'ladi. Urug’'larni juda chuqur bo'lmagan nam tuproqda (1-1,5 sm dan ko'p bo'lmagan) ekish kerak. Amarant urug’'lari juda kichik bo'lganligi sababli (1000 donning massasi atigi 0,6-0,9 g), ekishdan oldin ularni 1:20 nisbatda talaş (daryo qumi) bilan aralashtirish kerak, aralashmaning aylanishi kerak. formasi chiqib. Ekishdan oldin va keyin tuproqni tekislash juda muhimdir. Siz ekish paytida tuproqni yaxshilab urug’'lantirishni unutmang (100 m 2 uchun 0,5 tonna kompost yoki gumus yoki 1,5 kg kaliy, 0,8 fosfor, 1,5 kg azotli o'g'itlar yoki 4 kg nitroammofoska qo'shishingiz kerak). Birinchi natijalarni 8-10 kun ichida ko'rasiz: kurtaklar paydo bo'ladi. Dastlab, o'simlikning yuqori qismi juda sekin rivojlanadi. Bunday sharoitda, har o'n kunda bir marta gulni yupqalash, begona o'tlar, tuproqni yumshatish kerak. Amarant 20 santimetrgacha o'sganda, tuproqqa o'g'it qo'shish muhim (nitroammofoska - 100 m 2 uchun 2 kg), buni yomg'irdan oldin yoki sug'orishdan oldin qilishni unutmang. Amarant tez orada kuniga 6-7 santimetr o'sadi. O'simlik ekishdan keyin yuzdan bir yuz o'n kungacha to'liq pishadi. Agar siz Rossiya Federatsiyasining shimolida yashasangiz va amarant sizning saytingizda bo'lishini istasangiz, uni ko'chatlar bilan eking, aks holda u sovuq mavsum boshlanishidan oldin o'sishga vaqt topa olmaydi. O'simlikda vahima paydo bo'lganda, bu uni yig'ish vaqti kelganligini anglatadi. Buning sababi shundaki, bu davrda amarant eng ko'p foydali moddalarni to'playdi. Bu o'simlikning urug’'larini to'g'ri yig'ish uchun siz ular notekis pishib qolishini esdan chiqarmasligingiz kerak, shuning uchun urug’'lar endigina pishishni boshlaganda panikulalar yig'iladi. Shundan so'ng, albatta, urug’'larning pishishi kerak. Shu munosabat bilan, panikulalarni 7-10 kun davomida yaxshi shamollatiladigan xonaga olib tashlash va yoyish kerak. Sichqonlarni o'simlikdan qo'rqitish uchun siz quritadigan inflorescences atrofida mürver novdalarini qo'yishingiz kerak. Amarant urug’'larini tozalash uchun ularni juda kichik hujayralar bilan elakdan o'tkazib, keyin quritilishi kerak. Ushbu barcha manipulyatsiyalardan so'ng, urug’'larni yana besh yil davomida ekish mumkin. Amarantni qishda iste'mol qilish uchun uni quritish, muzlatish yoki tuzlash mumkin. Birinchi usul shundaki, amarant mayda bo'laklarga bo'linadi va o'simlik pishirilmasligi uchun vaqti-vaqti bilan aralashtirib, yaxshi gazlangan joyda yupqa qilib qo'yiladi. Ikkinchi usul - amarant barglarini kichik to'plamga yig'ish va ularni osib qo'yish. Keyin ko'katlarning qanchalik quruqligini tekshiramiz (barmoqlarimiz bilan ishqalang: agar o'simlik parchalanib ketsa, unda amarant tayyor). Agar siz ko'p miqdorda ozuqa moddalarini saqlamoqchi bo'lsangiz, muzlatgichda quruq amarant.

Amarant mayda kesiladi, konveks bo'lmagan yuzaga qo'yiladi (u chiqib ketish taxtasi bo'lishi mumkin), muzlatgichga qo'yiladi, lekin juda baland emas. Shu bilan birga, o'simlik chiroyli va yashil bo'lib chiqadi. Amarant quruq, qorong'i va shamollatiladigan xonada to'xtatilgan holatda saqlanadi.
Amarant o’simligida karbonat angidridni o’zlashtirish 42 C ham jadal sodir bo’ladi. Ko’pchilik qishloq xo’jaligi ekinlarida (S3 - S4 - tipli fotosintez qiluvchi) esa bu jarayon keskin pasayadi. Amarantning bu xususiyati atmosfera qurg’oqchiligi sharoitida ham yashovchanligini saqlab qolishiga imkon beradi (Berri, Daunton, 1987; Chernov, 1992;). Haroratning ta’siri o’simlikning rivojlanish fazasiga bog’liq. Urug’’larning unib chiqishi uchun optimal harorat +20°C, +2°C haroratda o’simtalar nobud bo’ladi. Kuzda esa qisqa muddatli (-3°C harorat) ayozlarga chidaydi, ammo davomli ayozlar bahorda maysalarni va kuzda voyaga yetgan o’simliklarning nobud bo’lishiga olib keladi.
O’simliklarning, shu jumladan, amarantning hosilini ularning urug’’larini va o’simliklarini o’sish stimulyatorlari ta’sirida oshirish mumkin. Amarantni yangi sharoitlarda yetishtirishda, ularning fotosintetik faoliyatini kuchaytirishda fitogormon tabiatli o’sish regulyatorlarini keng qo’llash mumkin.
Amarant o’sish davrining davomiyligi uning turiga va yetishtirish mintaqasiga bog’liq holda 90-140 kunni tashkil qiladi. To’liq qimmatli urug’larni olish uchun ijobiy xdroratlarning miqdori 1900-2800°S atrofida bulishi zarur. Amarant turlarining tezpisharligiga va yetishtirish sharoitlariga hamda ekish muddatlariga qarab urug’larning pishib yetilish fazasi avgust oyining boshi - sentyabr oyining oxirlarida boshlanadi va uzok muddatga chuzilishi bilan tavsiflanadi.
Tuproq sharoitlariga qarab, amarant unumdorlikka juda sezgir buladi va yukori hamda sifatli hosillarni fakat madaniylashtirilgan, tuyimli (ozuqa) elementlari va chirindi (gumus) bilan yaxshi va urtacha ta’minlangan

tuproqlarda olish mumkin. Amarant uchun chimbuz tuproklar, qumloq va soz tuproqlar yaxshi bulib, ishqoriy tuproklar yomon xisoblanadi. rN 5,5-6,5 eng yaxshi reaksiya buladi.
Amarant namlikka bo’lgan munosabati bilan zaxi qochirilgan, xavo va suvni yaxshi o’tkazuvchi tuproqlarni talab qiladi, og’ir tuproqli hamda loy tuproqli, ortiqcha namlangan va strukturasiz, zichlanmagan qumloq tuproqlarda juda yomon o’sadi, qiyalik va suv ta’sirida yemirilgan tuproqlarda ham yomon o’sadi (Safarov, Magomedov, 1992; Kuxareva, Loban, 1998;).
Amarant o’g’itlarga sezgir o’simlik bo’lib, oson o’zlashtirilgan, to’yimli moddalardan jadal foydalanuvchi ekinlar qatoriga kiradi va ulardan yuqori darajada foydalanishi bilan tavsiflanadi. Amarantning ozuqa elementlarini o’zlashtirishi makkajo’xoriga nisbatan (100 sentner yashil massa xisobida) deyarli ikki marta oshadi. Ayniqsa, kaliy, kalsiy va magniy ko’p o’zlashtiriladi
Shiritsa - fotosintezning C4 turiga ega bo'lgan o'simlik bo'lib, u atmosferadagi karbonat angidridning yuqori darajada bog'lanishiga mos keladi, bu sayyoradagi global isish sharoitida ayniqsa zarur. Amarant o'sadigan joyda tuproqning shamol eroziyasi kamayadi. Bu o'simlikning kuchli ildiz tizimiga bog'liq. Amarant o'sadigan joyda (o'simlikning fotosurati maqolada joylashtirilgan), tuproq vaqt o'tishi bilan zararli moddalardan tozalanadi. Shuning uchun uni ekologiya nuqtai nazaridan noqulay hududlarda etishtirish maqsadga muvofiqdir. Shiritsa bioyoqilg'i uchun xom ashyo sifatida ham ishlatilishi mumkin. Quruq massaning energiya miqdori 14 MJ / kg ni tashkil qiladi va ishlab chiqarish jarayoni juda oddiy. Amarant ekinlari zig'ir o'rish kombaynida yig'ib olinadi, quritiladi va briket hosil qiladi. Uning ahamiyati dengiz va okeanlar aholisini saqlab qolish uchun ham katta. Axir, skualen faqat akulalar va kitlardan qazib olinar edi. So‘nggi o‘n yilliklarda butun dunyoda amalga oshirilayotgan va insoniyat uchun ekologik inqirozdan chiqishning yagona yo‘li bo‘lgan barqaror rivojlanish kontseptsiyasining shartlaridan biri bu muvozanatli tarkibga ega mahsulotlar ishlab chiqarishda yuqori qishloq xo‘jaligi texnologiyalaridir. Va bu talablarga javob beradigan amarant. Skualendan tashqari, bu o'simlikning urug’'idan olingan un tarkibida 3 baravar ko'p oqsillar, 9,4 baravar ko'proq lipidlar, 17 marta ko'proq tolalar, natriy - 24 marta, kaltsiy - 19 marta, magniy - 6 baravar, fosfor - 5 baravar, temir - bug'doy unidan 36 marta. Amarant oqsillari muvozanatli tarkibi bilan ajralib turadi. Demak, undagi muhim aminokislotalar 1,6 g / 100 g protein, umumiy miqdori esa 37,7 g / 100 g. Taqqoslash uchun: bug'doy unida oxirgi ko'rsatkich 10,4 g / 100 g ni tashkil qiladi. Inson tanasi uchun zarur bo'lgan 20 ta aminokislotadan bu o'simlikning uni 18 tasini o'z ichiga oladi.
Unchalik unumdor bo’lmagan tuproqlarda amarantning yashil massasidan yuqori va barqaror hosilni olishda o’g’itlar xal qiluvchi ahamiyatga egadir. Tuproqning o’rtacha va yaxshi unumdorligida gektariga 100-120kg azotli, 60- 80kg fosforli va 120-140kg kaliyli mineral o’gitlar (ta’sir xiluvchi modda xisobiga) tavsiya kilinadi. Kam unumdor yerlarda organik va mineral o’gitlarning miqdori moye ravishda 20-25 foizga ko’paytiriladi. Amarantga solinadigan o’gitlar tizimiga sifatli gungni va to’liq mineral o’gitlarni kiritish zarur. Tavsiya etiladigan organik o’gitlarning (go’ng, kompost) miqdori gektariga 40-50 tonnani tashkil qiladi. Agar tuproqda gumus yetarli bo’lsa va o’zidan oldingi ekilgan ekin uchun organik o’gitlar solingan bo’lsa, u holda amarantni ekishda ularning bevosita qullanilishi shart emas.
Amarant urug’’lari uchun ekilgan maydonlarni ug’itlantirishning xususiyati - azot miqdorini 2-3 marta kamaytirishdir. Bu usul o’simliklarning o’sish davrini qisqartiradi va urug’’larning pishib yetilishini tezlashtiradi (Safarov, Magomedov, 1992).
Ro’ziboyev O. va hamma mualliflarining ma’lumotlariga ko’ra (1998), o’g’it solingan dalalardagi o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi sezilarli darajada yuqori bo’lib, amarantning yashil massasi va urug’’ miqdorining katta bo’lishini ta’minlagan. Yuqori hosildorlik oziqlanish fonida kuzatilib, Shuningdek, mineral o’gitlar amarantning yashil massasi va urug’’idagi umumiy oqsil, uglevodlar va yog’ miqdorlariga ham ijobiy ta’sir qilganligi kuzatilgan. O’simliklarning yuqori hosildorligini belgilovchi omillardan asosiysi - ulardagi azot almashinuvi bilan fotosintez jarayonlarining o’zaro aloqadorligidir. Amarant S4 - o’simlik sifatida kam azotli oziqdanishda ham yuqori hosildorligini saqlab qoladi.

O’sish regulyatorlari ta’sirida nitratlarning qaytarilish jarayonidagi asosiy ferment - nitratreduktazaning faolligi ortadi. L.L. Kirillova, G.I. Nazarovaning (1998) ma’lumotlariga kura, amarant urug’lariga o’sish regulyatorlari ta’sir qilganida nitratreduktazaning faolligi ortishi natijasida oqsil sintez qiluvchi tizim faollashib, barglardagi fotosintetik apparatning faoliyati kuchaygan. Ayniqsa, bunday xolat o’simlik rivojlanishining dastlabki bosqichlarida namoyon bo’lib, ularning tashqi muxitning noqulay omillari ta’siriga chidamliligini oshirishi kuzatilgan.

Ontogenezda o’simliklarning o’sishi va quruq modda to’plash jadalligi, fenofazalarning davomiyligi, poyasining o’sish sur’ati amarantning Ebrus gibridi va K-36 namunasida yetishtirish sharoitlariga bog’liqligi aniqlangan (Slonov, Shugusheva, 1991). Amarantning o’sishi va rivojlanishi 70x35 sm sxemada ekilganida va gektariga 20 tonna gung solingan dalalarda juda yaxshi bo’lgan.

Ug’itsiz sharoitda o’sgan o’simliklar barglarining fotosintetik faolligi past bo’lgan (taxminan 30%). Mualliflarning fikricha, barglarning satxi, yashil pigmentlarning ⁷ miqdori, sof fotosintez va uning maxsuldorligi bilan o’simliklarning hosildorligi o’zaro ijobiy munosabatda (korrelyatsiya) dir.

G.E. Nastinova va L.A. Xulxachiyeva (1991) amarantning past bo’yli va uzun bo’yli gibridlarining o’sishi, rivojlanishi, kimyoviy tarkibi va ozuqaviy qiymatini Kalmikiyada introduksiya sharoitida o’rganishgan. O’rganilgan amarant turlari va gibridlari, asosiy ozuqa elementlarini vegetatsiya davomida turli darajada o’zlashtirishi, voyaga yetgan sari azot va fosforning miqdori yaproqlarda va poyada kamayib, kaliyning miqdori esa ortib borishi aniqlangan.