§.Umumiy tushunchalar E)etallarni yeyilishiga chidamliligi va uzoq vaqt ishlashi ko‘pincha ul- aming sirti hamda shaklining aniqligiga bog‘liq. jHar bir detaining mav- jud sirti qo‘lda yoki mexanik yo‘l bilan biror xil ishlov berish usuli nati- jasida hosil qilinadi. Shuning uchun detaining sirti chizmada yoki boshqa texnik hujjatda ko‘rsatilgan nominal shakldan farq kilishi (chetga chiqishi) mumkin. Bu esa bir-biriga nisbatan harakatlanayotgan detallar orasidagi zazor (oraliq) ning bir xil qolmasligiga, qo‘zg‘almaydigan birikmada detallaming birikadigan sirtlari bir xil qisilmasligiga olib keladi. Natijada, markazlanish aniqligi, birikmaning mustahkamligi pasayadi, bir- biriga nisbatan ishqalanish bilan harakatlanadigan birikmalarda esa detallaming yeyilishiga chidamliligi pasayadi. §.Sirt shaklining chetga chiqishi
Sirt bilan tekislikning kesishish chizig‘iga yoki berilgan sirtga profil deyiladi. Berilgan tayyor detaining sirtiga, ya’ni haqiqatdan mavjud (real) sirtiga - real profil deb, sirtning nominal sirt shaklidan chetga chiqishiga sirt shaklining chetga chiqishi deb ataladi. Sirt shaklining chetga chiqish miqdori real sirtdagi nuqtalar bilan unga yondosh (urinib) turgan sirt nu- qtalarini uning normali bo‘yicha o‘lchangan eng katta masofa bilan belgilanadi.
Y ondosh to‘g‘ri chiziq Yondosh to‘g‘ri chiziq j
Bu yondosh turgan Yondosh tekislik Yondosh tekislik s irt nominal sirt bo‘lib, u real sirtga tegib turadi va detal materialidan tashqarida shunday joy- lashgan boMadiki, real sirtning undan eng uzo- qlashgan nuqtasi belgilangan joy (uchastka) chegarasida eng kam qiymatga ega bo‘lsin. Sirt shaklini chetga chiqishining ruxsat etil- gan eng katta qiymatiga shaklning dopuski deyiladi. Shaklning dopusk maydoni shunday maydonki,unda belgilangan qism chegarasida real sirtning barcha nuqta- lari yotadi. Tasvirda quyidagi harfiy belgilardan foydalaniladi. Chetga chiqish - д, dopusk-T, belgilangan joy uzunligi-L. Sirt shaklining chetga chiqishlarining quyidagi ko‘rinishlari mavjud: To‘g‘ri chiziqlikdan, tekislikdan, yumaloqlikdan va silindrlikdan chetga chiqish. Tekislikda to‘g‘ri chiziqlikdan chetga chiqish 2.1-shaklda ko‘rsatilgan. To‘g‘ri chiziqlikdan chetga chiqishini xusus- iy ko‘rinishlari qavariq- lik (2.1-shakl, a) va bot- iqlik(2.1-shakl,b) bo‘lib hisoblanadi. Qavariqlik- da to‘g‘ri chiziqlikdan chetga chiqishda haqiqiy (real) shaklning nu- qtalari bilan yondosh (urinib, tegib) turgan chiziq orasidagi masofaprofil chetidan o‘rtasi tomon kichrayib boradi. Botiqlikda to‘g‘ri chiziqlikdan chetga chiqishda real shaklning nuqtalari bilan urinib turgan chiziq orasidagi masofa profil chetidan o‘rtasi tomon kichrayib boradi. Botiqlikda to‘g‘ri chiziqlikdan chetga chiqishda real shaklning nuqtalari bilan urinib turgan chiziq orasidagi masofa profil chetidan o‘rtasi tomon kattalashib boradi. Dopusk bilan tekislikdan chetga chiqishi 2.2-shaklda ko‘rsatilgan. Tekis- likdan chetga chiqishining xususiy ko‘rinishlari qavariqlik (2.2-shakl, b) va botiqlik (2.2-shakl,c) hisoblanadi. Qavariqlikda tekislikdan chetga chiqishining shunday ko‘rinishiki, bunda real sirtning nuqtalardan yondosh tekis- likkacha bo‘lgan masofa sirtning chetlaridan markazi tomon kamayib boradi. Botiqlikda esa real sirtning nuqtalaridan yondosh tekislikkacha bo‘Igan masofa sirtning chetlaridan markazi tomon kamayib boradi. Dopusk bilan yumaloqlilik (doiralilik)dan chetga chiqish 2.3-shakl, a da ko‘rsatilgan. Doiralilikdan chetga chiqishining xususiy holi ovallik (2.3- shakl,b) va qirralik (2.3-shakl,b) hisoblanadi. Ovallik-real profili doira- likdan chetga chiqib, eng katta va eng kichik diametrlari o‘zaro perpendiku- lar yo‘nalishlardajoylashgan oval ko‘rinishida bo‘lgan shakl. Qirralik-real profil doiralilikdan chetga chiqib, ko‘p qirrali bo‘lgan shakl. Real sirt nuqtalarining yondosh silindrgacha eng katta masofada chetga chiqishi real sirtni silindrlikdan chetga chiqish deyiladi (2.4-shakl). Silindr sirtining bo‘ylama kesim profili dopuski va chetga chiqishi 2.5- shakl, a da ko‘rsatilgan. Silindrning bo‘ylama kesimi profilining chetga chiqishini xususiy hollari konussimon (2.5-shakl, b),bochkasimon (2.5- shakl, c) va egarsimon (2.5-shakl,c) ko‘rinish hisoblanadi. Konussimonda silindr bo‘ylama kesimi shaklining chetga chiqishini hosil qiluvchilari parallel bo‘lmagan chiziqlardan tashkil topgan boMadi.
17
Bochkasimonda silindr bo‘ylama kesimi shaklining chetga chiqishini hosil qiluvchilari to‘g‘ri chiziq bo‘lmaydi va diametri kesim chetlaridan o‘rtalari tomon kattalashib boradi. Egarsimonda silindr bo‘ylama kesimi shaklining chetga chiqishini hosil qiluvchilari to‘g‘ri chiziq bo‘lmaydi va diametri kesim chetlaridan o‘rtalari tomon kichiklashib boradi. §. Sirtlar joylashishining chetga chiqishi
Sirtlami o‘zaro real joy lashishining nominal joylashishdan chetga chiqishi sirtlar joylashishining chetga chiqishi deyiladi. Sirtlar joylashishini chetga chiqishining quyidagi ko‘rinishlari mav- jud: Tekisliklarning parallellikdan chetga chiqishi. Belgilangan joyda tekisliklar orasidagi masofaning eng katta va eng kichik chetga chiqishlari farqi parallellikdan chetga chiqish deyiladi (2.6-shakl,a).
Tekisliklarning perpendikularlikdan chetga chiqishi. Belgilangan joydagi L uzunlikda chiziqli birlikda chetga chiqishi (д) bilan ifodalan- adigan tekisliklar orasidagi burchakning to‘g‘ri burchak (90°) dan chetga chiqishi tekisliklarning perpendikularlikdlan chetga chiqishi deyiladi (2.6- shakl,b).
Tekisliklarning burchakdan chetga chiqishi. Belgilangan joydagi L uzunlikda chiziqli birlikda chetga chiqishi (д) bilan ifodalangan tekislikning baza tekisligi yoki baza o‘qi (chizig‘i) orasidagi burchakning belgilangan
