Umumiy ma’lumot. Harakat bir valdan ikkinchi valga aylanuv- chi g‘altak (disk)laming ishchi sirtlari orasidagi ishqalanish hisobidan berila- digan uzatma friksion uzatma deb aytiladi.
Friksion uzatma ikkita g‘ildirak (g‘altak)dan tashkil topgan bo‘lib, ular ma’lum kuch bilan bir-biriga qisilgan boMadi. Harakat beruvchi yetakchi, harakat oluvchi g‘altak yetaklanuvchi g‘altak deb aytiladi. Paydo boMadigan ishqalanish kuch tufayli yetakchi g‘altakning aylanishidan yetaklanuvchi g‘altak harakatga keladi. Friksion uzatmalar sanoatning har xil sohalarida keng foydalaniladi. Ular ko‘pincha uzatish mashinalarida, payvandlash va quyish mashinalarida, metall kesuvchi stanoklarda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Friksion uzatmalar bir qancha afzalliklarga ega, ularning asosiylari quy- idagilardan iborat: oddiy va shovqinsiz ishlaydi; g‘altaklar bir me’yorda ayla- nadi; tezlikni boshqarish mumkin, g‘altaklar bahosi qimmat turmaydi. Shular bilan bir qatorda friksion uzatmalar quyidagi kamchiliklarga ega: val va podshipniklarga sezilarli darajada kuch (kuch) tushadi, g‘ altaklaming ishchi yuzalari notekis yeyiladi. Friksion uzatmalarning turlari. Silindrik friksion uzatma.
Y etakchi (2) va yetaklanuvchi (1) val- larga ikkita g‘altak shponkalar vositasida o‘matilgan (7.2-shakl). 1 -val podshipnigi qo‘zg‘almaydigan qilib o‘matilgan, 2-val podshipnigi esa valni uzatmaning marka- ziy chizigM yo‘nalishi bo‘ylab o‘rnini o‘zgartirishiga imkon beradi. Agar yetakchi val (2) aylantirilsa bu bilan birga yetaklanuvchi g‘altak aylanadi. Yetakchi val podshipnigi prujina ta’siri ostida boMadi. Bubi- Ian g‘altaklami bir-biriga qisish kuchi bilan ta’min etiladi. K onussimon friksion uzatma^ Bunday uzatma kesik konuslardan iborat boMib, ular umumiy yasovchi bo‘ylab tegib turadi (7.3-shakl). Ko- nuslaming o‘qlari bo‘ylab qisish ularning yasovchilari tegib turgan joyida ishqalanish kuchi paydo boMadi. Nati- jada, yetaklanuvchi g‘altak va valni aylanishga jalb qiladi. Uzatmaning to‘g‘ri ishlashi uchun g‘altaklaming o‘qlarini kesishish nuqtasi hisoblanadigan konuslaming umumiy uchi boMishi kerak ya’ni konuslaming umumiy uchi, g‘altaklaming o‘qlarini kesishish nuqtasi boMishi kerak. Variatorlar. Bu shunday uzatma-ki, uzatishlar sonini pog‘onasiz bevosi- ta ravon o‘zgartirish mumkin. Variatorlar ay- l anish sirtining shakli bo‘yicha ro‘parada ' j boMgan (lobovoy), konussimon, torsevoy va boshqa xil boMadi. Ro‘paradan boMgan variatorlar vintli presslarda va asboblarda qoMlaniladi (7.4- shakl). Bulardan eng oddiysi yetakchi gMldirakcha (rolik) katta disk (gardish)ning ko‘ndalang yuzasiga dumalaydi va unga aylanma harakat beradi (7.4-shakl,a). Harakatni teskari yo‘nalishida ya’ni dis- kdan g‘ildirakchaga berish mumkin. G‘ildirakchaning aylanish tezligini sozlash (regulirovka qilish) uchun u disk bo‘ylab suriladi. Ancha murakkab tekis variatorda ikki katta disk orasida siljiydigan (suriladigan) gMldirakcha aylanadi (7.4-shakl,b). Bittadisk yetakchi, ikkinchisi yetaklanuvchi.G‘ildirakchaoraliq zveno boiib, aylanishni uzatishgaxizmat qiladi. U ikkala disk bo‘ylab suriladi, ya’ni bir diskning markaziga yaqinlashsa, ikkinchi dis- kning markazidan uzoqlashadi. Shuning uchun uzatishlar nisbati va aylan- ishlar tezligini ravon sozlash, bir diskli variatorga nisbatan tezroq va ancha
k eng chegarada amalga oshiriladi. Konuslari ikki yoqqa suriladigan variatorlar (7.5-shakl)Bunday vari- atorlamimashinasozlikdaqoilashcheklangan. Konus disklar ikkita parallel I va II vallarda o‘rnatilgan. Disklar orasida po‘lat halqa qisib qo‘yilgan. U yetakchi valdan yetaklanuvchi valga harakatni uzatadi. Uzatish soni o‘zgartirish uchun bir juft konuslami yaqinlashtirib, ikkinchi juft konuslami uzoqlashtiradi yoki yaqinlashtiradi. Torli variatorlar. I va II vallarda ishchi sirti sferik boMgan ikkita disk o‘matilgan (7.6-shakl). Aylanma harakat yetakchi val (I) dan yetaklanuvchi val (II)ga 2-2 o‘qlarga erkin turgan ikkita oraliq g‘altakchalar (1-1) vositasida uzatiladi. Uzatishlar soni bu o‘qlarni 3-3 shamirlar atrofida bir vaqtda burilishi bilan amalga oshiriladi. Torli variatorlar nihoyatda katta aniqlikda tayyorlanishni talab qiladi. §. Tasmali uzatmalar Umumiy ma’lumot. Tasma va shkiv orasidagi ishqalanish hiso- bidan amalga oshirilgan bukiluvchan bog‘ lanishli uzatma tasmali uzatma deyiladi. Tasmali uzatma bukiluvchan uzatuvchi tasma va bir-biridan ma’lum masofadajoylashgan yetakchi va yetaklanuvchi shkivlardan tash- kil topgan (7.7-shakl). Tasmaning ko‘ndalang kesimining shakliga qarab uzat-
rna quyidagi turlarga bo‘ linadi: yassi (tekis) tasmali (7.8-shakl,a), ponasimon tasmali (7.8-shakl,b) va yumaloq tasmali (7.8- shakl,b). Mashinasozlikda yassi va ponasimon tasmalar keng tarqalgan.
Yassi tasmali shkivlardagi bukilish tarangligi kam bo‘ladi; ponasimon tasmali shkivlarga ponasimon ta’sir etishi tufayli u yuqori yuktortish qobiliyati bilan ajralib turadi. Dumaloq tasmalar katta bo‘lmagan mashinalarda, masalan, tikish vaoziq-ovqat sanoati mashinalari, asbo- blaridaqo‘llaniladi. Tasmali uzatmaning afealligi quyidagi- lardan iborat: uzoq masofaga (15metr- gacha) aylanma harakatni uzatish imkoniyatiga ega; bahosi arzon va tuzilishi oddiy; shovqinsiz ishlaydi; xizmat ko‘rsatish oson. Tasmali uzatmaning kamchilliklari quyidagilardan iborat: qo‘pol, besu- naqay; tez- yurar mexanizmlarda uzoq ishlamaydi; tasmani shkivlarga sezilarsiz ishqalanishi tufayli uzatishlar nis- batini bir xil saqlash imkoniyati yo‘q, val va podshipniklarga katta kuch tushadi. Keyingi paytlarda mashinasozlikda tishli tasmadan ko‘p foydalanilmoqda (7.9-shakl). Tishli tasmali uzatma tuzilishi bo‘yicha yassi tasmali uzatma va tishli ilashmalaming barcha afzalliklarini o‘z ichiga oladi. Tasman- ing ishchi yuzasidagi chiqib turgan joy (bo‘rtiq) shkivlardagi tishlar oralig'idagi o‘yiqchalarga kirib ilashma hosil qiladi. Tishli tasmalardan yuqori tezlikda ishlaydigan va vallar orasidagi masofa qisqa bo‘lgan uzat- malarda foydalansa bo‘ladi. Yassi tasmali uzatmaning turlari. Yassi tasmali uzatmalar shkivlaro‘qining o‘zaro vaziyatiga va vazifasiga qarab quyidagi turlarga
