Mavzu: Yeyilishga chidamlilik nma

Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali konchilik ishi kafedrasi konchilik ishi va metallurgiya fakulteti 3d-19ki guruh talabasi Nurullayev Suxrobning Amaliy mexanika fanidan yozgan mustaqil ishi

Mavzu:Yeyilishga chidamlilik nma

Reja:

1.Yeyilish tasnifi

2.titrashga chidamlilik

3.titrash sababi

detalning deformatsiyalanishi meёrida bO’lgan h’olda malum vaqt 

davomida ishlay olish xususiyati. Detalning mustah’kamligi uning xavfli kesimidagi normal va 

urinma kuchlanishlar qiymati bilan belgilanadi. 

Mustah’kamlikì ish jaraёnida detallarning emirilishi natijasida pasayadi. Emirilish bu 

statik kuchlar tasirida ёki detallarni ish jaraёnida toliqishi natijasida rO’y beradi. Detalning statik 

kuchlar tasirida emirilishi ish jaraёnida h’osil bO’lgan kuchlanish qiymati shu detal materiali 

uchun mustah’kamlik chegarasi [σ

m

] qiymatidan oshganda ёki h’isobga olish mumkin 

bO’lmagan O’ta yuklanishlar h’osil bO’lganda rO’y beradi. Detallarning toliqishi natijasida 

emirilishi esa, detalga uzoq vaqt davomida O’zgaruvchan  kuchlarning tasiri natijasidir. Bunda 

tasir etuvchi kuchlar qiymati shu detal materiali uchun chidamlilik chegarasi [σ

-1

] qiymatidan 

kata bO’ladi. Detallarda (galtel, shponka uchun chuqurcha) kuchlanishlarning tO’planish h’ollari 

rO’y bersa, bunda toliqishdan emirilish tezlashadi. 

Detal va uzellarni mustah’kamlikka h’isoblash asoslari «Materiallar qarshiligi» kursida 

O’rganiladi. Mashina detallari kursida esa aloh’ida uzatmalar, val va podshipniklar, birikmalar 

h’amda muftalar h’isoblanadi va loyih’alanadi. 

İshlash jaraёnida detalning elastik deformatsiyasi joiz qiymatdan ortib ketmasligi uchun 

uning  bikrligi  etarli darajada taminlanishi kerak. Masalan, malum kuch va moment tasirida 

aylanaёtgan val mustah’kam bO’lishiga qaramay, joiz qiymatdan ortiq egilishi mumkin. Valning 

joiz qiymatdan ortiq egilishi unga O’rnatilgan detallarning muddatdan oldinroq ishdan 

chiqishiga sabab bO’ladi. Shuning uchun bunday detallarning mustah’kamligidan tashqari, 

bikrligi h’am taminlanishi lozim. Bazi detallarning h’addan tashqari bikr bO’lishi esa ularning 

chidamliligiga salbiy tasir kO’rsatadi. Masalan, pO’latdan tayёrlangan tishli g’ildirak 

tishlarining ortiq darajada bikr bO’lishi ishlash vaqtida dinamik kuchlarning paydo bO’lishiga va 

shovqinning kuchayishiga olib keladi. Demak, zarur bO’lgan h’ollarda detallarning malum 

darajada moslanuvchan bO’lishi talab etiladi. 

İsh jaraёnida detallarning bikrligini taminlash uchun chiziqli va burchak siljishlarning 

qiymatlari joiz qiymatdan oshmasligi kerak, yani quyidagi shart φ

max

 <[φ] f

max 

< [f] bajarilishi 

kerak. 

Eyilish 

– detallarning O’zaro ishqalanishi tufayli sodir bO’lib, detallar O’z O’lchamini 

asta-sekin O’zgartiradi. Natijada O’zaro ishqalanuvchi yuzalar orasida bO’shliq kattalashadi, bu 

esa mashina va mexanizmlarning FİK ni kamaytiradi, ish jaraёnida shovqin chiqishiga, 

qO’shimcha dinamik kuchlarning h’osil bO’lishiga h’amda detallarning tezda ishdan chiqishiga 

sabab bO’ladi. Shuningdek, detallari eyilgan stanoklarda tayёrlangan mah’sulotlarning 

O’lchamlari aniq chiqmaydi. Shuning uchun detallarning eyilishi malum darajaga etgandan 

sO’ng uni almashtirish tavsiya etiladi. 

Hozirgi vaqtda sanoatda ishlatilaёtgan mashinalarning 85-90 foizi detallarining eyilishi 

tufayli ishga yaroqsiz h’olda kelmoqda. İshlatish jaraёnida mashinalarning tez-tez tamirlab 

turilishi chiqarilaёtgan maxsulotning tannarxini oshiradi. Demak, mashinasozlik sanoatida 

loyih’alanaёtgan, tayёrlanaёtgan mashinalarni ish jaraёnida iloji boricha tamirlamasdan ishlashi 

taminlanishi kerak. Shuningdek, detallarni eyilishi sabablarini, yani ishlash sharoiti, moylanish 

darajasi, kontakt kuchlanishining qiymatlari va boshqa omillar yaxshi O’rganilishi kerak. 

Mashinasozlik sanoatida detallarning eyilishi kamaytirish uchun ishqalanuvchi yuzalarda 

suyuqlikdagi ishqalanish h’osil qiluvchi konstruktsiyalar yaratish ustida izlanishlar olib 

borilmoqda (bunda ishqalanish koeffitsienti 0,005 atrofida bO’ladi). Masalan, sirpanish 

podshipniklari uchun bunday konstruktsiya yaratilgan. Bunda tashqi kuch, aylanish chastotasi, 

moyni  ёpishqoqlik xususiyatlarining O’zaro bog’liqligiga asosan 1883 y. N.P. Petrov 

suyuqlikdagi ishqalanish nazariyasini yaratdi. Lekin bunday suyuqlikda ishqalanish rejimini h’ar 

qanday O’zaro ishqalanuvchi uzellarda h’osil qilish mumkin emas. Suyuqlikda ishqalanish h’osil 

bO’lmagan h’ollarda detallarning eyilishiga chidamliligini taminlovchi aniq bir h’isoblash 

usulini tavsiya etish qiyin. Bu usullardan eng kO’p tarqalgani solishtirma bosim q va shartli 

koeffitsient q 

. 

v  ni aniqlab, ularni joiz kattaliklar bilan solishtirish usulidir:  

 

q ≤ [q];           qv≤ [q v] 

bu erda: v – ishqalanish tezligi. 

İshqalanuvchi detallarni tez-tez moylab turish, termik qayta ishlash, eyilishga chidamli 

materiallarni ishlatish eyilishni kamaytirish chora-tadbirlari h’isoblanadi. 

Titrashga chidamlilik. Mashinaning ishlash jaraёnida titrashi natijasida detallarda qO’shimcha 

dinamik kuchlar h’osil bO’ladi bu esa ularning toliqishiga sabab bO’ladi va ishdan chiqishini 

tezlashtiradi. Masalan, metall kesadigan stanoklar ish jaraёnida titrasa, qayta ishlangan detallarning 

O’lchamlari aniq chiqmaydi. Detallarning titrashga chidamliligini taminlash uchun rezonans h’odisasini 

keltirib chiqaradigan sabablarni yO’qotish kerak. Malumki, rezonans h’odisasi detalning O’zida h’osil 

bO’ladigan xususiy tebranish chastotasi Bilan tashqi kuch tasirida bO’ladigan tebranish chastotasi bir xil 

bO’lib qolganda rO’y beradi. Shuning uchun bu ikki chastotani h’isoblab, bir-biriga teng bO’lib 

qolmasdigini taminlash kerak. 

Mashinalarda titrash h’odisasini kamaytirish uchun titrashni sO’ndirgichlardan, yani maxsus 

elastik elementlardan foydalanish tavsiya etiladi. 

İsiqqa chidamlilik. Detallar O’zaro bir-biriga ishqalanashi natijasida qiziydi, bu qizish natijasida 

esa quyidagi salbiy h’ollar rO’y berishi mumkin: detallarning mustah’kamligi pasayadi: moylarning 

moylash xususiyatlari kamayadi, natijada O’zaro ishqalanuvchi detallarning eyilishi ortadi, orasidagi 

bO’shliq kattalashadi, bu esa mashina va mexanizmlarning ishidagi noaniqlikka olib keladi. Shuning 

uchun mashinalar qizishi meёridan ortib ketmasligi kerak, yani Q1

 shart bajarilishi kerak. Bu erda: Q-

mashinaning ishlash jaraёnida h’osil bO’lgan issiqlik miqdori, kkal; Q

1

-mashinadan tashqariga 

tarqaluvchi issiqlik miqdori, kkal 

Mashinaning qizishida salbiy h’ollar rO’y bermasligi uchun, mashina va mexanizmlar qizishga 

tekshiriladi, bunda mashinalarning qizishi meёridan ortiq bO’lsa, maxsus sovutgichlar ishlatiladi ёki 

mashinaga konstruktiv O’zgarishlar kiritiladi. 

Mashinalarning ishonchli ishlashi ularni tO’xtab qolmay, ishlash darajasiga qarab belgilanadi. 

Mashina va mexanizmlarning ishonchli ishlashini taminlashni quyidagi bosqichlarga bO’lish 

mumkin: loyih’alash, mashina va mexanizmlar detallarini tayёrlash, yig’ish h’amda shu mashina va 

mexanizmlarni ishlatish davri. 

Loyixalash davrida mashinalarning ishonchli ishlashiga asos solinadi. Konstruktor chizmalarda, 

h’isoblashlarda, texnik h’ujjatlarda shu mashina ishonchli ishalshi uchun zarur barcha shartlarni 

kO’rsatgan bO’lishi kerak. 

Mashina va mexanizm detallarini tayёrlash jaraёnida ularning ishonchli ishlashi uchun 

konstruktor tomonidan quyilgan h’amma shartlar bajarilishi kerak. 

Mashinalarning ishonchli ishlashi, undan foydalanish jaraёnida tO’xtab qolmay ishlash darajasiga 

qarab belgilanadi. Masalan, dvigatelni ishga tushirish uchun 100 marta h’arakat qilinganda, 99 martasiga 

ishlab ketsa, bu mashinaning ishonchlilik koeffitsienti 0,99 bO’ladi, yani 

 

 

 

P(t)=99/100=0,99 

İshonchlilik koeffitsientining qiymati, detal qancha vaqt davomida tekshirilganiga h’amda shu 

detalning yangi ёki eskiligiga bog’liq. Eski detallardi P(t) ning qiymati kam bO’ladi. 

Mashinalarning ishonchlilik koeffitsienti undagi h’ar bir detalning ishonchlilik koeffitsienti 

qiymatlarining kO’paytmasiga teng, yani: 

 

 

 

P(t)=P

1

(t) P

2

(t), P

n

(t) 

Demak, bu formuladan:  

1. Mashinaning ishonchlilik koeffitsienti, uning eng kam ishonchlilik koeffitsientiga ega bO’lgan 

detalining qiymatidan h’am kam bO’ladi. 

2. Mashinada detallar qancha kO’p bO’lsa uning ishonchlilik koeffitsientining qiymati h’am 

shuncha kam bO’ladi. Masalan, mashinada 100ta element bO’lib, barcha detallarning ishonchlilik 

koeffitsientining qiymati P(t)=0,99 bO’lsa, butun mashinaning ishonchlilik koeffitsienti P(t)=0,99

100

=0,37 

bO’ladi. Demak, bunday mashina ishga yaroqsiz h’isoblanadi. 

Umuman aytganda, barcha detallar uchun zarur bO’lgan eng asosiy omil mustah’kamlikdir, 

chunki mustah’kam bO’lmagan detallar butunlay ishlay olmaydi. 

Detallarning ishlash laёqati, yani mustah’kamlik h’amda bikrligining taminlanganligi h’isobiy 

kuchlanish qiymati orqali belgilanadi. Hisobiy kuchlanish qiymati joiz kuchlanish qiymati Bilan 

taqqoslanadi, yani σ

max

<|σ|; τ

max

< |τ|; ёki eh’tiёtlik koeffitsientining qiymati  

S≥|S| bO’lishi kerak. 

 

JOİZ KUChLANİSh VA EHTİЁTLİK KOEFFİTsİENTİ 

Detalning ishonchli va uzoq muddat ishlashini taminlovchi eng katta kuchlanish joiz kuchlanish 

deb ataladi. 

Har qanday detalni loyih’alash joiz kuchlanish qiymatini tanlashga bog’liq bO’lib, detalning 

mashinada yaxshi ishlashini, material nisbatan kam sarf qilinishini taminlaydi. 

Joiz kuchlanishning qiymati quyidagicha aniqlanadi:  

|σ|=σ

lim

/|S|; 

|τ|=τ

lim

/|S| 

 

bunda: |σ|, |τ|- normal va urinma kuchlanishlarning joiz qiymatlari; |S|- eh’tiёtlik koeffitsientining 

joiz qiymati; σ

lim 

, τ

lim

- normal va urinma kuchlanishlar. 

Detaldagi kuchlanishlar O’zgaruvchan va O’zgarmas bO’lishi mumkin, (1-rasm, a, b, v lar) bunda 

eng kata va eng kichik kuchlanishlar yig’indisining yarmi O’rtacha kuchlanish, ayirmasining yarmi esa 

tsiklning amplitudasi deyiladi.  

 

 

                                          

 

 

 

σ

O’r

=(σ

max

+σ

max

)/2; 

σ

a

=(σ

max  

- σ

min

)/2 

τ

 O’r

=( τ

 max 

+ τ

 min

)/2; 

τ 

a

=( τ

 max  

-  τ

 min

)/2 

Eng kichik kuchlanishning eng kata kuchlanishga nisbati kuchlanishning asimmetriya 

koeffitsienti deb atalib, R h’arfi Bilan belgilanadi: 

 

 

R

σ

= σ

min

/ σ

max

; R

τ

 = τ

min

/ τ

max

 (4) 

Joiz kuchlanish qiymati, kuchlanishning eng katta qiymati bilan eh’tiёtlik koeffitsientining 

qiymatiga bog’liq. 

Eh’tiёtlik koeffitsientining qiymati quyidagicha aniqlanadi. 

|S| = |S

1

|·|S

2

|·|S

3

|    (5) 

bunda: |S

1

| = 1,0 ÷ 1,5 – detalga tasir qiluvchi kuchlar qiymatining aniqligini h’isobga oluvchi 

koeffitsient; |S

2

| - ishlatilaёtgan material tarkibining birxilligini h’isobga oluvchi koeffitsient; pO’lat 

materiallar uchun |S

2

| = 1,2 ÷ 1,5; chO’yan materiallar uchun |S

2

| =1,5 ÷ 2,5; |S

3

| =1,0  ÷ 1,5 – xavfsizlik  

koeffitsienti. 

Joiz kuchlanishni aniqlashda ikki xil jadval h’amda differentsial usuldan foydalaniladi. 

Jadval usuli ilmiy-tekshirish institutlari, mashinasozlik zavodlari tomonidan qabul etilib, ishlab 

chiqarishga tavsiya etiladi. 

Differentsial usul – bunda detalning materiali h’amda kuchlanishning O’zgarish xarakterini 

h’isobga olgan h’olda joiz kuchlanishlarning qiymati aniqlanadi. 

Eh’tiёtlik koeffitsientining joiz qiymati quyidagicha aniqlanadi: 

a) Kuchlanish simmetrik tsiklda O’zgaruvchan bO’lsa: 

egilishdagi kuchlanish 

S

σ

=σ

-1

 · K

d

 · K

f

 /(K

σ

 · σ

max

);  

buralishdagi kuchlanish 

S

τ

 = τ

-1

 · K

d

· K

f

/ (K

τ

 · τ

max

). 

Kuchlanish simmetrik ёki asimetrik O’zgaruvchan bO’lganda buralish va egilishdagi 

kuchlanishlar tasirida eh’tiёtlik koeffitsientining qiymati:  

 

).

(

/

2

2

τ

σ

τ

σ

S

S

S

S

S

+

=

 

   (6) 

                                           

 

σ

-1

  ,τ

-1

 – mos ravishda materiallarning O’zgaruvchan normal va urinma kuchlanishlarga 

chidamlilik chegarasi.  

 

σ

oq

 – materiallarning oquvchanlik chegarasi.

 

K

d

 – kO’ndalang kesim O’lchamlarini h’isobga oluvchi koeffitsient; 

K

f

 – yuzaning noteksligini h’isobga oluvchi koeffitsent; 

K

σ

 – normal kuchlanishlarni tO’planishini h’isobga oluvchi koeffitsient; 

K

τ

 – urinma kuchlanishlarni tO’planishi h’isobga oluvchi koeffitsient.