Mavzu: Yevropa mutafakkirlari Platon, Dekart va Yumning falsafaga oid qarashlari. Reja: 1

I.Kant, I. Fixte, F.Shelling, G.Xegel va L.Feyerbax
kabi 
shaxslar nomi bilan bog‘liqdir. 
Nemis mumtoz idealizmining asoschisi 
Immanuil Kant
(1724-1804) faqat buyuk 
faylasuf sifatidagina emas, balki keng qamrovli chuqur olim sifatida ham 
mashhurdir. Uning tomonidan ishlab chiqilgan quyosh sistemasining bahaybat 
gazsimon tumandan kelib chiqqanligi haqidagi ta'limot hozirgacha astronomiyada 
asosiy ilmiy g‘oyalardan biri hisoblanadi. Kantning ilmiy tabitashunoslik 
sohasidagi kashfiyoti uning zamondagi tabitashunoslik qoidasini faqat Koinot 
tuzilishigagina emas, balki uning kelib chiqishi va rivojiga nisbatan ham qo‘llashga 
birinchi urinish edi. Kantning xizmatlaridan yana biri uning hayvonlarni ehtimol 
tutilgan kelib chiqishining tartib bilan taqsimlanishi haqidagi g‘oyasi va 
insonlarning irqiy jihatdan tabiiy kelib chiqishi to‘g‘risidagi nazariyasi edi. 

---

Kantning nuqtai nazaricha, eng muhim falsafiy muammolarni yechishga 
kirishishdan oldin inson bilimining chegarasi va imkoniyatini tadqiq qilish lozim. 
Kant fikricha, biz dunyoni qanday bo‘lsa, o‘shanchalikda emas, balki bizga qanday 
namoyon bo‘lishiga qarab bilamiz. Bizning bilimimizga faqat 
ashyolar 
ko‘rinishi
yoki 
fenomenlar
yetib keladi. His-tuyg‘u a'zolariga «narsa -o‘zida» 
(«veщ v sebe») ta'siri natijasida hissiy tartibsizlik vujudga keladi. Bu tartibsizlik 
bizning aqlimiz quvvati orqali birlik va tartibga solinadi. Biz nimaniki tabiat 
qonunlari hisoblasak, aslida hodisalar dunyosiga aql orqali kiritiladigan aloqadir, 
yoki boshqacha aytganda, bizning aqlimiz qonunlarni tabiatga buyruq qiladi. 
Ammo hodisalar dunyosiga inson ongidan mustaqil bo‘lgan ashyolar mohiyati 
bo‘lgan «narsa o‘zida» muvofiq keladi. Ularni mutlaq bilish mumkin emas. «Narsa 
o‘zida» bizlar uchun 
noumenlar
, ya'ni aql bilan bilinadigan, ammo tajribada 
berilmaydigan mohiyatdir. Kant inson aqlining kuchiga cheksiz ishonishni 
aqidaparastlik deb atab, uni shubha ostiga olib baholaydi. 
Kant nuqtai nazaricha, 
makon va zamon g‘oyasi
insonga idrokdan oldin ma'lum 
bo‘lgan. Makon va zamon g‘oyaviy bo‘lib, voqyeiy emasdirlir. Hissiy taassurotlar 
bir-birlari bilan o‘zaro 
hukmlar
vositasida bog‘lanadilarki, ular 
asosida 
kategoriyalar
, ya'ni umumiy tushunchalar yotadi. Kant nazaricha, bular 
«sof fikr»ni ifodalovchi «sof mantiqiy» shakllar bo‘lib, uning ashyolari emas. 
Kategoriyalar insonga apriodi, ya'ni har qanday tajribagacha berilgandir. 
Bilish haqidagi ta'limotda Kant dialektikaga katta o‘rin ajratadi: qarama-qarshilik 
bilishning zaruriy lahzasi sifatida qarab chiqiladi. Nemis falsafasi Kantdan 
keyin 
I.G. Fitxe
(1762-1814) va 
F. Shelling
(1775-1854) tomonidan ishlab chiqildi. 
Ular hodisalar va ashyolarning kantchasiga qarama-qarshi qo‘yilishini muayyan 
yagona qoida bo‘lgan – Fixtedagi 
mutlaq «Men»
va Shellingdagi 
borliq bilan 
fikrdagi mutlaq ayniyat
asosida dalillab, uni bartaraf qilishga harakat qildilar. 
Bundan tashqari, Shelling dialektika kategoriyalarini , jumladan ozodlik va 
zaruriyat, yagonalik va ko‘plikning ayniyati va boshqalarni sinchkovlik bilan tahlil 
qilib, Xegel dialektikasining xabarchisi sifatida xizmat qildi. 
Nemis falsafasi o‘z rivojining cho‘qqisiga 
Xegel
(1770-1831) ijodida erishdi. 
Xegel dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta'limotni rivojlantirib, 
birinchi marta dialektik mantiqning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va o‘sha 
davrdagi ta'limotlarda hukm surgan metafizik ong usulini tanqid ostiga oldi. 
Kantning «narsa-o‘zida»siga u dialektika prinsipini qarama-qarshi qo‘ydi: