Mavzu: Yevropa mutafakkirlari Platon, Dekart va Yumning falsafaga oid qarashlari. Reja: 1

3. Yangi zamon yevropa falsafasi
Uyg‘onish davri falsafasi falsafiy mushohada yuritishning mazmuni va usuliga 
yangi yo‘llar qidirish bilan belgilanadi. Tajribaga asoslangan bilimlar rivoji 
sxolastik usulni voqyey dunyoga qaratilgan yangi tarzdagi usul bilan almashtirishni 
taqozo qilar edi. Falsafiy tafakkurning yangi usulini 
yangi zamon falsafasi
sifatida 
ifodalash mumkin. Taxminan XVI asrning oxiri – XVII asrning birinchi yarmida 
iqtisodiy rivojlanishning markazi asta-sekin Angliya, Niderlandiya va, qisman, 
Fransiyaga ko‘cha boshladi. Eng ko‘p darajada ishlab chiqilgan fanlar matematika 
va mexanika bo‘lib qoldi. Mutafakkirlar aynan mexanikani butun dunyoviy borliq 
sirlarini ochib beradigan kalit deb tushundilar. Nyutonning kashfiyotlari dunyoni 
o‘rab turgan hodisalarning mexanik sababiy bog‘lanishda ekanligi haqidagi 
tasavvurlarni mustahkamladi. Nyuton qarashlarida mexanik sababiyat chuqur 
matematik asoslarga ega ekanligini topdi. Shu bilan birga, mexanika harakatni 
qabul qilsa ham, taraqqiyotni rad etadi, shuning uchun ham o‘sha davr olim va 
faylasuflarining fikrlash tarzi ko‘proq 
metafizik
edi. 

---

Yangi zamon moddiyunchiligining otasi ingliz faylasufi 
F.Bekon
(1551-1626) 
edi. Uning fikricha, falsafa avvalo amaliy xususiyatga ega bo‘lmog‘i lozim: agar u 
sxolastikachiligida qolsa, u haqiqiy bo‘la olmaydi. Shuning uchun ham yangi fan 
bo‘lgan tabiatshunoslikning tajribaviy usulini ishlab chiqish Bekongagina nasib 
etdiki, u unda insonning tabiat ustidan kelajakdagi kuch-qudrati va hokimiyatining 
garovini ko‘rdi. Ammo bunday hokimiyatga faqat uning qonunlari ketidan 
boribgina erishish mumkin. Fanlarning xulosalari aniq dalillarga tayanishi va 
undan keng umumlashmalarga ko‘tarilishi lozim. Tajribaga asoslangan bilimlarga 
Bekon tomonidan ishlab chiqilgan va qo‘llanishga tavsiya etilgan 
induksiya
, ya'ni 
kuzatish, tahlil qilish, solishtirish va tajriba o‘tkazishdan tarkib topgan usul 
muvofiq kelar edi. Ammo tajriba faqat shundagina haqiqiy bilim berishi 
mumkinki, qachonki ong yolg‘on 
sanamlar
va 
timsollardan
ozod bo‘lgan 
bo‘lsa. 
Nasl timsollari
– bu shunday adashishdirki, inson tabiat haqida kishilar 
hayoti kabi muhokama yuritishidan kelib chiqqandir; 
g‘orlarning timsollari
ayrim 
odamlarning didi va hatti-harakatlari ko‘nikmasi tufayli ta'lim-tarbiya bilan bog‘liq 
ravishda kelib chiqqan ayrim kishi xususiyatidan paydo bo‘lgan 
adashishlardir; 
bozor timsollari
bu dunyo to‘g‘risida mavjud bo‘lgan tasavvurlar 
va fikrlarni ularga nisbatan tanqidiy munosabatsiz ravishda muhokama yuritish 
odatidir; 
teatr timsollari
obrumand kishilarga ko‘r-ko‘rona ishonchga tayanadi. 
Ingliz falsafiy tafakkurining yirik vakillaridan biri 
Tomas Gobbs
(1588-1679) dir. 
«Birinchi falsafa» haqidagi o‘z mulohazalarida Gobbs shuni ta'kidladiki, 
«jismlilik» (ya'ni modda) abadiydir, garchi ayrim jimslar vaqtinchalik bo‘lsa ham. 
Jismliylik xususiyatlari (yoki «aksidensiyalar») harakat va sokinlik, rang va 
boshqalardir. Harakatni u jismlarning makondagi o‘rin almashishi sifatida qarab 
chiqdi, ya'ni mexanik sifatida, tabiatdagi barcha jismlarni nafaqat mexanizmga 
o‘xshatib, balki inson va jamiyatni ham unga monand qildi. Gobbs falsafiy 
ta'limotining mexanistik ekanligi yana shu bilan ifodalanadiki, u o‘zining talqinida 
harakatni ikki jismning to‘qnashuvi natijasi sifatida ko‘rsatib, uni ilohiy 
birinchi 
turtki nazariyasiga
(deizm)
havola qildi. Gobbsning ta'kidlashicha, barcha 
bilimlarga his-tuyg‘u yordamida erishib bo‘ladi, shu bilan birgalikda u o‘zining 
bilish nazariyasida aqlning muhim ahamiyatini, ayniqsa uning matematik 
amallarini ko‘rsatib o‘tdi. 
Agar F.Bekon Yangi zamonning xususiyati sifatida tabiatni o‘rganishining 
tajribaga asoslangan tajribaviy usulini ishlab chiqishni boshlab berganligi bilan, 
Gobbs esa tajribaga asoslanganlikni chuqurlashtirganligi bilan belgilab bergan 
bo‘lsa, fransuz olimi va faylasufi