Mavzu: Yevropa mutafakkirlari Platon, Dekart va Yumning falsafaga oid qarashlari. Reja: 1

insonni falsafaning yagona, umumiy 
va oliy mavzusiga aylantiradi
»
1
. Shundan ko‘rinadiki, Feyerbax 
moddiyunchiligi 
antropologik
xususiyat kasb etadi. Insonni vujudga keltiradigan 
yagona sabab yoki asos tabiatdir. Shuning uchun, falsafaning vazifasiga qayta 
to‘xtab, Feyerbax yozadiki, uni ta'limotini «ikki og‘iz so‘zda ifodalash 
mumkin: 
tabiat va inson
». 
Tabiat (yoki olam) Feyerbax uchun abstrakt tushuniladigan substansiya emas, 
balki o‘zining butun xilma-xil va behisob ko‘rinishlarida berilgan hissiy hodisadir: 
«tabiat tushunchasi ostida men shuni tushunamanki, - deb yozadi faylasuf, - u 
insonni o‘zidan boshqa insoniy bo‘lmagan barcha hissiy kuchlar, narsalar va 
mavjudotlardan farq qiladigan majmuadir… Tabiat inson uchun bevosita uning 
hayotining asosi va mavzusi sifatida hissiy jihatdan namoyon bo‘ladigan barcha 
narsadir»
.
Xuddi shuningdek, cheksizlik, kuch-qudrat, birlik, zaruriyat, abadiylik 
kabi tabiatning xususiyatlari, ya'ni «barcha hissiy xususiyatlarni chiqarib 
tashlangandan keyingi qolgan mohiyat», «tabiatning mavhum mohiyatidan» yoki 
fikrdagi tabiatdan boshqa narsa emas. 
Tabiat abadiy bo‘lib, hyech kim tomonidan yaratilgan emas. U o‘z-o‘zining 
sababi bo‘lib, «fikrda yoki niyatda va iroda hukmlarida emas, balki astronomik 
yoki samoviy, mexanik, kimyoviy, fizik, fiziologik yoki organik kuch yoki 
sabablarda»
3
o‘zining asosiga ega. Biror bir vaqtda tabiat (olam) bo‘lmagan edi 
degan tasavvurni faylasuf «be'mani va asossiz uydirma» deb ataydi. Tabiat doimiy 
ravishda rivojlanish jarayonidadir. Hozirgi yer qurasi o‘zining avvalgi holatidan 
farq qiladi. Hayot murakkab kimyoviy o‘zaro ta'sirlar (reaksiyalar) mahsuli sifatida 
paydo bo‘lgan. Ilgari mavjud bo‘lgan ko‘plab hayvonlar va o‘simliklar hozir 
vaqtda qirilib ketgan. Inson va uning ongi ham tabiat rivojining mahsulidir. 
Idealizmni tanqid qilib, Feyerbax borliq bilan ongning bir-biriga nisbati haqidagi 
masalaning moddiyuncha yechimini ifodalab beradi: «borliq - sub'ekt (ega), ong - 
predikat (kesim)»
4
. «Fikriy borliq haqiqiy ongdan tashqaridagi siymosi modda 
bo‘lib, voqyeylikning umumiy asosidir»
5
. 
Feyerbax nuqtai nazaricha, idealizm va din umumiy ildizlarga ega. «Agar siz 
idealizmni inkor etsangiz, u vaqtda Xudoni ham inkor etasiz! – deb yozadi u. Faqat 
Xudogina idealizmning asoschisidir»
6
. Feyerbax yoshlik yillaridayoq o‘z ismini 
yashirgan holda «O‘lim va abadiy yashash haqida fikrlar» degan asarini nashr 

---

qildirib, unda jonning o‘lmasligi haqidagi e'tiqodni tanqid ostiga olgan edi. Buning 
kim tomonidan yozilganligi aniqlangandan keyin, kitob musodara qilinib, uning 
muallifi esa dars berish huquqidan mahrum qilinib, universitetdan bo‘shatildi. 
yetuk yoshda Feyerbax ochiqdan-ochiq xudosizlik nuqtai nazariga o‘tib, uni u 
«insondan farq qiluvchi Xudodan yuz o‘girish» sifatida ifodaladi. 
Feyerbax tug‘ma diniy his-tuyg‘ular haqidagi nazariyaga qarshi chiqib, dinni 
tarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida qarab chiqadi. Xudo, Feyerbax qarashicha, 
insonlarning o‘zlari tomonidan o‘z mohiyatlarini ifodalash sifatida vujudga 
keltirilgan ob'ektga aylantirilgan abstrakt tushunchadir. Dinning ildizlarini 
Feyerbax kishilar hayotining sharoitidan, va avvalo, unga tobe bo‘lmagan va hissiy 
jihatdan tashqi ta'siri insonga tushib turadigan kuchlarda ko‘radi. Inson hamma 
vaqt o‘z ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi. Ammo uning bu intilishlari 
insonning tabiat kuchlari oldidagi ojizligiga borib taqaladi. Uydirma va xayol 
xudolar to‘g‘risidagi tasavvurlarni tug‘diradiki, ular insonning amalga oshirib 
bo‘lmaydigan ehtiyojlarini qondirishga qoldirdilar. Din insonga uning hayotini 
o‘zgartirish, orzulariga yetkazish imkonini beradigan umid va kuch bag‘ishlovchi 
uydirma va xayol mahsulidir. «Xudo, - deb yozadi faylasuf, - shunday zotki, inson 
o‘zining mavjudligi uchun unga ehtiyoj sezadi»
7
. Feyerbax fikricha, dinning 
ildizlari bashariyat tarixi jarayonida o‘zgaradi. Agar ma'jusiylik dinlarining 
ildizlari insonning tabiat kuchlari oldida ojizligi va undan tobeligida yashiringan 
bo‘lsa, hozirgi zamon jamiyatda ular ijtimoiy kuchlar sohasida yotadilar. 
Diniy axloqqa Feyerbax insonning baxt-saodatga bo‘lgan tabiiy intilishi asosiga 
qurilgan «xudbinlik axloqi»ni qarama-qarshi qo‘yadi. Shu bilan birga, faylasuf 
baxt-saodatni alohida olingan kishining emas, balki bashariyatniki sifatida nazarda 
tutadi. «Ayrim olingan baxt-saodat» g‘oyasini u «umumiy baxt-saodat» g‘oyasi 
bilan almashtiradi. Bu baxt - saodatga erishish imkoniyati faqat kishilarning bir - 
birlariga muhabbati asosidagina amalga oshishi mumkin. Feyerbax fikricha, aynan 
«muhabbat axloqi»gina jamiyatda uyg‘unlikka olib keladi va ijtimoiy 
adolatsizlikka barham beradi. 
Yangi zamon ratsionalizmining asoschisi bo‘lgan 
Dekart
barcha fanlar uchun 
umumiy bo‘lgan usulni ishlab chiqish vazifasini qo‘ydiki, u ko‘p hollarda bilimlar 
natijasini belgilab beruvchi inson aqlida borligi taxmin qilingan «tug‘ma g‘oyalar» 
yoki aksiomalar deb atalgan narsalarni taqozo etar edi. Tug‘ma aksiomalar qatoriga 
u matematika va mantiqning ko‘pchilik qoidalarini qo‘ydi, masalan, «to‘g‘ri to‘rt 
burchak to‘rtdan ko‘proq tomonlarga ega emas». Dekartning tabiatga qarashlari 
mexanistik xususiyatga ega. Xudo dunyoning mavjud bo‘lishlik va taraqqiyotiga 
birinchi turtkini beradi, ammo keyinchalik uning rivoji moddaning mustaqil ijodiy 

---

energiyasi orqali rag‘batlantiriladi. Dekart evolyusiya g‘oyasini ishlab 
chiqqanlarning birinchilaridan biridir (garchi mexanistik asosda bo‘lsa ham). U bu 
g‘oyani tabiat haqidagi barcha soha ta'limotlariga – yulduzlar va sayyoralarning 
tashkil topishidan tortib o‘simliklar, hayvonlar va insonlarning paydo 
bo‘lishlarigacha tatbiq etdi. Dekart fikricha, yulduz va sayyoralarning tizimlari 
moddaning quyunsimon harakati natijasida tashkil topadilar. Dunyoviy modda 
cheksiz, bir xil bo‘lib, bo‘shliqqa ega emas va cheksiz ravishda bo‘linishi mumkin. 
U mexanik qonunlar tomonidan belgilangan to‘xtovsiz ravishda miqdoriy va sifatiy 
jihatdan o‘zgarib turadigan holatdadir. Tirik mavjudotlar dunyosi ham ushbu 
qonunlarga bo‘ysunadi: hayvonlar – bular murakkab mashinalardir. Inson esa, 
hayvonlardan farqli o‘laroq, aqlga ega, shuning uchun u mexanika qonunlari 
doirasidan tashqariga chiqadi. Dekart moddiy javhar bilan bir qatorda (uning 
tomonidan uzunlik sifatida tushuniladigan) Xudoning va uning tomonidan 
yaratilgan ruhiy, fikrlovchi javhar jonning mavjudiligini tan olishga majbur bo‘ldi. 
Shunday qilib, Dekart falsafasining alohida xususiyati dualizm edi. 
Dekart uchun muhim muammo haqiqat bilimlarni hosil qilish va usul muammosi 
ediki, uning vositasida ana shunday bilim olish imkoniyati vujudga kelsin. Bilim 
mohiyati shunda ediki, har qanday bilimga yoyiladigan keskin shubhaning taqozosi 
haqiqiy bilim olish imkoniyatini tasdiqlashga olib kelishi mumkin. Men barcha 
narsaga shubha qilishga boshlayman, - deb mulohaza yuritadi Dekart, negaki, 
shuni tushunamanki, meni yovuz va xiylagar shayton yoki qandaydir boshqa bir 
aldamchi aldayapti. Ammo shu bilan birga men shunga shubha qilmaymanki, 
mening shubham mavjuddir, ya'ni fikr bordir. Shu yerdan Dekartning mashhur 
xulosasi sarchashma oladi: «Men fikrlayapman, demak, men mavjudman!». Fikr 
haqiqiyligi va fikrlovchi mohiyati borligidan, u ashyolar borlig‘ining haqiqiyligiga 
yetib boradi. 
Dekartning bilish usulini tahliliy yoki aqliy sifatida ta'riflash mumkin. Aqliy 
(ratsionalizm) - aql yoki fikrni bilish manbai va uning haqiqiyligi me'yori deb tan 
oluvchi falsafiy qarashdir. Ratsionalizm usuli fikrning aniqligi va uning o‘zining 
amallarining bir-biriga qarama-qarshi emasligini, fikr ob'ektini oddiy qismlarga 
bo‘lib va ularning har birini alohida o‘rganishni, keyin esa fikr harakatini soddadan 
murakkabga tomon borishini taqozo etadi. Dekart fikricha, hyech qanday uzoq 
narsa yo‘qki, uni kashf etishga erishib bo‘lmasin. 
Dekart
ratsionalizmi juda ko‘plab o‘z davomchilariga ega bo‘ldiki, ular ichida 
eng yirigi Niderland faylasufi Benedikt Spinoza (1632-1667) edi. Alohida olingan 
maxsus javhar (substansiya) sifatidagi fikr haqidagi tasavvurni rad etib, Spinoza 

---

Xudoni yagona cheksiz javharga qo‘shdi, ya'ni g‘oyaviylik va moddiylikni 
birlashtirdi. Ushbu javhar o‘z o‘zining sababi bo‘lib, hyech qanday boshqa 
sabablarga muhtoj emas. Shaxs sifatida mutlaq mahrum bo‘lgan Spinoza 
talqinidagi Xudo tabiatga ayniyatdadir. Yagona javhar bo‘lgan Xudo -tabiat ikki 
sifatga - uzunlik (masofa) va ongga ega. Garchi turli darajada bo‘lsa ham, fikrlash 
qoibiliyati eng oddiy ashyolardan tortib inson miyasigacha tarqalgandinr. Fikr 
Spinoza tomonidan tabiatni o‘z-o‘zini idrok etishi sifatida talqin qilinadi. Bundan 
muhim xulosa kelib chiqadi: g‘oyalarning tartib va aloqasi, ashyolarning tartib va 
aloqasi kabidir. Fikrning yetukligi uning tabiat qonunlari bilan muvofiqligi me'yori 
bilan ifodalanadi va aynan shunga o‘xshash bilib olingan bilimlarning shakllari va 
dunyoning qonunlari fikrning haqiqiy qoidalaridir. Narsani bilish uning yakkaligi 
vositasida umumiylik unsurini ko‘ra bilish, ayrimlik ko‘rinish - modusdan javhar 
(substansiya) tomon borish demakdir. 
Spinozaning diqqat markazida ozodlik masalasi turadi. Uning tushunishicha, 
javharda zaruriyat va ozodlik qo‘shilib ketadi. Xudo (javhar) ozoddir, negaki, u 
nimaiki qilsa, o‘zining zaruriyatidan kelib chiqadi. Tabiatda, unga esa Spinoza 
insonni ham kiritadi, sababiy bog‘langanlik (determinizm), ya'ni zaruriyat 
hukmronlik qiladi. Birok, inson alohida ko‘rinishga ega bo‘lgan modusdir. Unga 
fikr yuritish xosdir. Insoniy iroda chegaralangandir. Inson ozodligi aql bilan 
irodaning birligidan tashkil topadi, shuning uchun ozodlik darajasi ham aqliy bilim 
darajasi orqali ifodalanadi. Ozodlik va zaruriyat bir-birini taqozo etadi. Spinoza 
fikricha, zaruriyatning qarama-qarshisi ozodlik emas, balki o‘zboshimchalikdir. 
Insonning hatti - harakati o‘zini saqlash (instinkt) g‘arizasi ta'siri ostida va undan 
kelib chiqadigan (affektlar) jazavalar doirasida yotadiki, ularning asosiylari 
shodlik, g‘am-alam va istakdir. Hamonamki, inson ularga bo‘ysunar ekan, u ozod 
emas. Insonning ozodlik muammosi ular ta'siridan kutilishdan iboratdir. Bu esa 
ochiq va aniq bilishni mo‘ljallaydi. Shunday tarzda Spinoza «ozodlik idrok etilgan 
zaruriyat» ekanligini tushunishga yetib keladi. 
Ingliz faylasufi, ruxshunosi, tarixchisi va iqtisodchisi