Mavzu. Xalqaro va transmilliy kompaniyalar, ularni boshqarish

3.TMK millatini aniqlash 
TMK millatining ko’rsatkichlari bo’lib quyidagilar xizmat qiladi: 
-
ro’yxatga olingan joyi; 
-
shtab-kvartiraning joylashuvi; 
-
aksiyalarning boshqaruv paketiga ega bo’lgan aksiyadorlarning millati. 
Kompaniyaning millatini o’z hukumati tomonidan beriladigan imtiyozlar, subsidiyalar, soliq 
imtiyozlari va boshqalar aniqlaydi. Xorijiy firmalarning faoliyat yuritishini esa qabul qiluvchi 
davlat o’z iqtisodiyotining alohida sektorlarini qoldirgan holda cheklaydi. Shunday qilib, 
ko’pchilik mamlakatlarda xorijiy firmalarga temir yo’l transporti sohasida, Avstraliya va 
Yaponiyada neft-gaz sanoati sohasida, Italiya, Gretsiya, Finlyandiyada telekommunikatsiya 
sohasida va boshqalarda faoliyat yuritish ta’qiqlangan. Lekin, so’nggi yillarda xorijiy firmalar 
uchun ta’qiqlangan tadbirkorlik sohalarini qisqartirish va milliy qonunchilikni liberallashtirish 
tendensiyasi kuzatilmoqda. Odatda turli mamlakatlar qonunchiligi milliy va xorijiy firmalarni 
emas, balki rezident- firmalar va norezident-firmalarni farqlaydi. Rezidentlarga ushbu davlat 
hududida joylashgan va shu yerning o’zida ro’yxatdan o’tgan kompaniyalar kiradi. Xorijiy 
kapital ishtiroki bilan xorijda tuzilgan norezident-firmalar iqtisodiy adabiyotlarda odatda bosh 
kompaniyaning xorijiy filiallari (foreign affiliates) deb nomlanadi. Bu filiallar bo’lim (branch) 
shaklida, sho’ba firmalar (subsidiary) yoki uyushgan (associated) kompaniyalar shaklida faoliyat 
yuritishi mumkin. 
Bo’lim qabul qilayotgan mamlakatda ro’yxatdan o’tadi, ammo u o’z balansiga ega bo’lgan 
mustaqil kompaniya emas va to’liq (100%) bosh kompaniyaga tegishli bo’lib, yuridik shaxs 
sifatida amal qila olmaydi. Ular quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 
-
bosh kompaniyaning xorijdagi vakolatxonasi; 
-
bosh kompaniyaning qo’shma korxona bo’yicha hamkori, u yerga boshqa firmalar 
ham kirishi mumkin; 

---

-
bosh kompaniyaning xorijdagi ko’chmas mulki; 
-
bosh kompaniyaning kamida bir yil davomida xorijda faoliyat yurituvchi 
moslamalari (kemalar, samolyotlar, neft qazib chiqaruvchi platformalar va boshqalar). 
Sho’ba kompaniyalar qabul qilayotgan mamlakatda o’z balansiga ega bo’lgan mustaqil firma 
sifatida (ya’ni yuridik shaxs hisoblanib) ro’yxatdan o’tadi va TMK tizimiga kiruvchi korxonalar 
hisoblanadi. Bosh kompaniya uning aksiyalarning kontrol paketiga yoki sho’ba kompaniyaning 
butun kapitaliga egalik qiladi, korxona boshliqlarini tayinlaydi va nazorat qiladi. 
Uyushgan kompaniya - bu qabul qiluvchi mamlakatda aksiyalarining 10-50 % ga bosh 
kompaniya egalik qiluvchi TMK tizimidagi korxona hisoblanadi. Bu korxona bosh 
kompaniyaning nazoratida emas, balki ta’siri ostida bo’ladi. 
Ba’zan bo’lim, sho’ba va uyushgan kompaniyalar milliy firma faoliyatining baynalmilallashuvi 
yo’lidagi bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu holatda internatsionallashtirishning ilk bosqichi 
bo’lib odatda kompaniya mahsulotlarining eksporti hisoblanadi. So’ngra bu jarayon tashqi savdo 
bitimlari, xorijiy hamkorlar bilan texnologiyalar (litsenzion bitimlar) ayirboshlash hisobiga 
kengayadi. Tovar aylanishining ko’payishi, qabul qiluvchi mamlakat firmalari bilan ilmiy- texnik 
aloqalarining kengayishi eksporter kompaniyaning bu mamlakatda o’z vakolatxonasini ochish 
zaruratiga olib keladi. Muomalalar hajmining o’sishi natijasida vakolatxona bosqichma-bosqich 
sho’ba kompaniyasi va keyin uyushgan kompaniya darajasiga ko’tariladi. Xorijiy 
tadbirkorlikning keyingi rivoji global ko’lamdagi biznesga ega xalqaro korxonaning 
shakllanishiga olib keladi. 
Yuqorida aytib o’tilgan milliy kompaniyaning TMK sari borish yo’lini ko’pchilik xalqaro 
kompaniyalar uchun odatiy bo’lgan tashkiliy qayta shakllanish zanjiri sifatida quyidagicha 
tasavvur qilish mumkin, ya’ni eksport - texnologiyalar bilan almashinuv - qabul qiluvchi 
mamlakatdagi vakolatxona - sho’ba kompaniya - uyushgan kompaniya - global ko’lamdagi 
biznesga ega xalqaro kompaniya. 
Kompaniya millati haqidagi masalalar bankrotlik, soliqqa tortish, antimonopol qonunchilikni 
qo’llash va bir qator boshqa holatlarda ham yuzaga keladi. Ko’pchilik soliqqa tortish huquqiy 
tizimiga ko’ra har bir kompaniya qardosh firmalar bilan aloqalaridan qat’iy nazar alohida soliqqa 
tortiladi. Bunda ikkiyoqlama soliqqa tortmaslik uchun bosh kompaniya qardosh korxona bilan 
ularga texnologiyalarni, nou-xaularni berish, patentlardan, konstruktorlik ishlanmalaridan, savdo 
belgilaridan, ITTKI natijalaridan (agar ITTKI tijorat daromadi keltirsa, ular soliqqa tortiladi) 
foydalanish sohasida kelishib olishlari zarur. Qabul qiluvchi mamlakatni soliq organlarining 
bosh kompaniya va uning xorijiy filiallari orasidagi munosabatlarni bilishi qabul qilayotgan 
mamlakatning soliq deklaratsiyasida TMK filiallari tomonidan ko’rsatilayotgan daromadlar 
hajmining to’g’riligini nazorat qilish imkonini beradi. 
90-yillarda yirik TMKlar tomonidan qabul qiluvchi mamlakatlar soliq qonunchiligini qo’pol 
buzilganligi holatlari ham kuzatilgan. Masalan, 90-yillar o’rtalarida Yaponiya soliq organlari 
“Koka-kola” kompaniyasi filialiga bosh kompaniya hisobiga haddan tashqari ko’p 
litsenziyalangan pullarni o’tkazgani, shunga ko’ra soliq deklaratsiyasida filial foydasi past 
ko’rsatilgani uchun 15 mlrd. iena miqdorida jarima solgan. Shu vaqtning o’zida “Nissan” yapon 
mashinasozlik kompaniyasi AQSh soliq boshqarmasiga 17 mlrd. iena miqdorida jarima to’lagan, 
chunki u o’z foydasining bir qismini Yaponiyadagi bosh kompaniya hisobiga o’tkazib yuborish 
evaziga Amerika solig’ini chetlab o’tishga muvaffaq bo’lgandi. 
Antimonopol qonunchilik qo’llanilgan holatlarda ko’p mamlakatlar sudi birlashmagan bozor 
qudratini aniqlashda korxonalarning iqtisodiy birligini (qardoshligi) ko’zda tutadi. Bu yerda 
ko’pgina TMKlarning huquqiy maslahatlar, ITTKI, moliya, buxgalteriya, bir yoki bir nechta 
xalqaro markazlarda dasturlashtirish kabi TMKning butun tizimiga xizmat ko’rsatadigan 
vazifalarni markazlashtirishi e’tiborga olinadi. Kompaniya millati sud yoki arbitrajda bosh 
kompaniyaning ekologik jihatdan zararli texnologiyalar yoki nuqsonli mahsulotlar ishlab 
chiqarishga jalb qilinganligi darajasi ko’rib chiqilayotganda katta ahamiyatga ega bo’lishi 
mumkin. Bunday holatlarda sud hukmiga huquqiy tomondan tashqari ma’naviy masalalar ham 
ta’sir etishi mumkin. Masalan, hammaga ma’lum bo’lgan Bxopaldagi (Hindiston) kimyo 

---

zavodida insonlarning 
ommaviy 
zaharlanishiga 
“Yunion karbayt” kompaniyasining 
texnologiyasidan foydalanilish sabab bo’lgan va u sudda Hindiston tomoni oldida ma’naviy 
javobgarligini tan olib, zarar ko’rgan oilalar harajatlarini qoplash majburiyatlarini o’z bo’yniga 
olgan. 
TMK millatini va uning chet el filiallari bilan aloqasini aniqlashdagi qiyinchiliklar bu 
aloqalarning ko’p uchraydigan ko’pdarajaliligi bilan tushuntiriladi. Masalan, o’yinchoqlar 
tayyorlaydigan yirik “Mattel” korporatsiyasi (AQSh) butun dunyo bo’yicha 39 ta qardosh 
kompaniyaga egadir, bulardan 26 tasi bosh kompaniyaning bevosita mulki va 13 tasi esa 
“Mattel” korporatsiyasining chet el filiallariga tegishlidir (3.5. jadval).