Mavzu. Xalqaro va transmilliy kompaniyalar, ularni boshqarish

I = (XA/UA + XC/US + XSh/USh) : 3 
bu yerda, I- transmilliylashtirish indeksi; XA - xorijiy aktivlar; 
UA - umumiy aktivlar; XS - xorijiy filiallarining tovar va xizmatlar savdosi hajmi; US - umumiy 
tovar va xizmatlar savdosi hajmi; 
XSh - xorijiy shtat; 
USh - umumiy shtat; 
3.2. 
TMK - xalqaro tadbirkorlikning eng samarali shakli 
TMKlar zamonaviy jahon iqtisodiyotining eng dinamik sub’yektlaridan biri bo’lib, paydo bo’lish 
davridan beri jiddiy taraqqiy etdi. Ular “kolonial-xomashyo” TMKlardan boshlab global 
kompaniyalargacha rivojlanib bordi. TMKlarning evolyutsiyasi ularning son va sifat jihatidan 
o’sishi bilan birga rivojlanib bordi. 30-yillarda ularning soni 300 ta bo’lgan bo’lsa, XXI asr 
boshida 82 mingtaga yetdi
6
. 
80-yillarda yetakchi TMKlar global kompaniyalarga (to’rtinchi avlod TMKlarga) aylandi. Global 
korporatsiyalar innovatsion dinamizm, ichki korporativ tuzilmaning muntazam takomillashtirib 
borilishi, yangi faoliyat sohalari va yo’nalishlarini faol izlash bilan xarakterlanadi. XXI asr 
boshlarida global korporatsiyalar orasida xalqaro ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va ayrim 
mutaxassislar juda katta korporatsiyalarni (JKK) alohida ajrata boshladilar. Ayrim 
ma’lumotlarga ko’ra ularning soni 800 tani tashkil etadi. Ushbu kompaniyalar o’z qo’lida 
zamonaviy moliyaviy-sanoat, texnologik, intellektual kapital qudratini jamlab olgan. JKK “jahon 
iqtisodiyotining pirovard tuzilmaviy kuchlarini va globallashuvning real omillarini» ifodalaydi. 
Iqtisodiyot globallashuvining muhim tashkiliy elementi bo’lib TMKlarning turli shakllardagi 
qo’shilishlari va qo’shib olishlari (inglizcha Mergers and acquisitions - M&As), ularning xalqaro 
kelishuvlari (ya’ni strategik alyanslari) namoyon bo’lmoqda. Bu jarayon kompaniyalar 
o’rtasidagi kuchlarning taqsimlanishini o’zgartirib yubormoqda. Natijada ta’sir ko’rsatish 
hududlarini birgalikda bo’lib olish boshlanmoqda, birgalikda iqtisodiy nazorat sohasi 
kengaymoqda, kompaniyalar salohiyati birlashtirilmoqda. 
TMKlar ishtirokida qo’shilishlar va qo’shib olinishlar shaklida kapitalning xalqaro birlashish 
(konsolidatsiyasi) jarayoni 
XX 
- 
XXI asrlar bo’sag’asida jahon iqtisodiyotining 
transmilliylashuvi va globallashuviga ta’sir ko’rsatuvchi muhim omilga aylandi. XX asr 
boshidan beri ro’y bergan qo’shilishlar va qo’shib olishlarning besh “to’lqini”ga globallashib 
borayotgan iqtisodiyotning mazmun-mohiyatini aks ettiruvchi ularning oltinchi “to’lqini” 
qo’shildi. Oltinchi «to’lqin» XXI asrning ilk yillaridagi jahon iqtisodiyotining pasayishidan va 
AQShda fond birjalari faoliyati inqirozidan so’ng 2003 yilda boshlangan deyish mumkin. 2016 
yilda jahonda qo’shilishlar va qo’shib olishlarning hajmi rekord ko’rsatkichga - 4,74 trln. doll.ga 
yetib, 2000 yil darajasiga nisbatan 3,4 trln. doll.ga ko’paydi.
1
2017 yilda boshlangan jahon 
moliviy-iqtisodiy inqirozi tufayli ularning soni jidddiy kamaydi (3.1-j adval).