Mavzu: Xalqaro baholash dasturlari. Pisa tadqiqoti reytingida yuqori

“Tabiiy-ilmiy savodxonlik”
“Tabiiy-ilmiy savodxonlik” – real holatlarda 
ilmiy uslublar yordamida tadqiq qilinishi va hal qilinishi mumkin bo‘lgan 
muammolarni ajratishda, kuzatish va tajribaga asoslangan xulosalar chiqarishda 
tabiiy-ilmiy bilimlarni qo‘llay olish qobiliyati. Bunda kuzatish va tajribalarga 
asoslangan xulosalar olish uchun ilmiy metodlar yordamida tekshirish va hal 
etilishida tabiiy-ilmiy bilimlarni ishlata olish qobiliyati, dolzarb muammolar 
haqida fikrlay olishi, shaxsiy, ijtimoiy, global muammolarga duch kelganda 
yechish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi, mushohada yuritish qobiliyati sinovdan 
o‘tkaziladi.Tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonlik kompetensiyalari Tabiiy fanlar 
bo‘yicha savodxonlik deganda shaxsning tabiiy fanlarga oid g‘oyalarni bilishi, faol 
fuqaro sifatida tabiiy fanlar bilan bog‘liq muammolarni hal qila olishi tushuniladi. 
Tabiiy fanlar bo‘yicha savodxon bo‘lgan shaxsda quyidagi kompetensiyalar 
shakllangan bo‘ladi: hodisalarni ilmiy jihatdan tushuntirish; P ilmiy tadqiqotlarni 
loyihalash va baholash; ma’lumotlar va dalillarni ilmiy talqin qilish. Hodisalarni 
ilmiy jihatdan tushuntirish kompetensiyasi – texnologiyalar, tabiiy hodisa-
jarayonlarning izohlarini bilish, taklif qilish va baholash. Bunda quyidagi 
ko‘nikmalar namoyish etiladi: tabiiy yo‘nalishdagi fanlardan tegishli bilimlarni 
yodga olish va ulardan foydalanish; izohlovchi modellar va tasvirlarni anglash, 
yaratish va ulardan foydalanish; tegishli prognozlar qilish va asoslash; izohlovchi 
farazlarni taklif etish; ilmiy bilishning jamiyat uchun amaliy ahamiyatini 
tushuntirish. Ilmiy tadqiqotlarni loyihalash va baholash kompetensiyasi – ilmiy 
tadqiqotlarni tasvirlash va baholash hamda muammolarni ilmiy asoslangan holda 
hal qilish yo‘llarini taklif etish. Bunda quyidagi ko‘nikmalar namoyish etiladi: 
berilgan ilmiy tadqiqotda o‘rganilayotgan muammoni aniqlash; ilmiy tadqiq 

---

etilishi mumkin bo‘lgan savollarni farqlash; berilgan muammoni ilmiy tadqiq etish 
usulini taklif etish; berilgan muammoni ilmiy tadqiq etish usullarini baholash; 
ma’lumotlarning obyektivligi va ishonchliligini ta’minlashda olimlar tomonidan 
qo‘llaniladigan usullarni tavsiflash va baholash. Ma’lumotlar va dalillarni ilmiy 
talqin qilish kompetensiyasi – turli ko‘rinishdagi ilmiy ma’lumotlar, dalillarni 
tahlil qilish va baholash hamda tegishli xulosalar chiqarish. Bunda quyidagi 
ko‘nikmalar namoyish etiladi: ma’lum bir ko‘rinishdagi ma’lumotlarni boshqa 
ko‘rinishda ifodalash; ma’lumotlarni tahlil va talqin qilish hamda tegishli 
xulosalar chiqarish; ilmiy adabiyotlardan olingan matnlardagi faraz, dalil va 
xulosalarni aniqlash; ilmiy dalil va nazariyalarga asoslangan mulohazalarni ilmiy 
bo‘lmagan boshqa qarashlardan farqlay olish; turli manbaalar (masalan, gazeta, 
jurnal, internet)dan olingan ilmiy mulohaza va dalillarni baholash. Ilmiy bilish 
turlari o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonlik kompetensiyalarini 
namoyish etishlari ilmiy bilishning uchta turiga bog‘liq. Ilmiy bilish turlariga 
quyidagilar kiradi: fizik sistemalar (fizika va kimyo), tirik sistemalar (biologiya), 
yer va fazo sistemalari (geografiya, geologiya, astronomiya)ga oid bilimlar, ya’ni 
fanning mazmuniga oid bilimlar; ilmiy ma’lumot (bilim)lar olish uchun 
qo‘llaniladigan turli xil metodlarni, shuningdek, standart tadqiqot jarayonlarini 
bilishga oid metodologik bilimlar; epistemik bilimlar, ya’ni bizning ilmiy 
ta’savvurlarimiz ilmiy tadqiqot metodlarining imkoniyatlarini tushunishimiz 
natijasi ekanini, shuningdek, faraz, gipotezaning kuzatish kabi tushunchalarning 
mazmun-mohiyatini bilish. Kontekstlar PISA topshiriqlarining o‘ziga xos 
xususiyati shundaki, ularda hayotiy muammoli vaziyatlar aks etadi. PISA 
topshiriqlarida muammoli vaziyatlar quyidagi kontekstlarda ifodalanadi: 
salomatlik; tabiiy Resurslar; atrof-muhit; havf-xatar; ilm-fan va texnologiya 
sohasidagi yangi bilimlar. Kontekstlar uchta darajada bo‘ladi: shaxsiy; 
mahalliy/milliy; global. Kognitiv darajalar savolning kognitiv darajasi bu – 
topshiriqni bajarish uchun talab etiladigan aqliy jarayonlar, topshiriqning 
intellektual jihatdan qiyinligi, ya’ni talab qilinadigan fikrlash jarayonining 
murakkabligi va topshiriqni bajarish uchun zarur bo‘ladigan bilim, ko‘nikmalar 
ko‘lami. Topshiriqlar quyidagi kognitiv darajalardan biriga ega bo‘ladi: quyi daraja 
(bir bosqichli amallarni bajarish, masalan, dalil, atama, qonuniyat va tushunchani 
yodga olish, jadval yoki grafikdan so‘ralgan ma’lumot ifodalangan nuqtani topish); 
o‘rta daraja (hodisalarni tavsiflash va tushuntirishda tegishli bilimlardan foydalana 
olish, ikki yoki undan ortiq bosqichli faoliyatni talab qiladigan tegishli amallarni 
tanlay olish, grafiklar yoki jadvallar ko‘rinishidagi oddiy ma’lumotlar to‘plamini 
talqin qila olish yoki qo‘llay olish); yuqori daraja (murakkab ma’lumotlarni tahlil 
qilish, dalillarni umumlashtirish yoki baholash, asoslash, axborotning turli 
manbalaridan foydalangan holda muammoni hal qilish rejasini tuzish yoki amallar 
ketma-ketligini belgilash). Mazkur axborotnomadan o‘rin olgan PISA topshiriqlari 
kompyuter ekranidagi ko‘rinishda e’tiboringizga havola etilmoqda. PISA 
topshiriqlarini bajarishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur: topshiriqni bajarish 
yuzasidan kursivda berilgan ko‘rsatmani diqqat bilan o‘qish; topshiriqdagi 

---

muammoli vaziyat aks etgan matnni diqqat bilan o‘qib-tushunish; grafik, rasm, 
chizmalarda ifodalangan ma’lumotlar bilan tanishish, ularni talqin qilish, xulosa 
chiqarish, kompyuterda ishlash, mantiqiy va tahliliy fikrlash, tabiiy yo‘nalishdagi 
fanlardan egallagan tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarni qo‘llay olish 
Undan quyidagi kompetensiyalar talab etiladi 
1.hodisalarni ilmiy izohlash 
2. tabiiy-ilmiy tadqiqotlarning o‘ziga xosligini tushunish 
3. ma’lumotlarni talqin qilish va xulosalar chiqarishda ilmiy dalillardan 
foydalanish 
Tabiiy-ilmiy savodxonlikni baholashga qaratilgan topshiriqlarga qo‘yilgan 
talablar:
1.tabiiy-ilmiy savodxonlik kompetensiyalarini baholashga qaratilgan bo‘lishi 
2. real hayotiy vaziyatlarga asoslangan bo‘lishi 
An’anaviy savol 
Tabiiy-ilmiy savodxonlikka oid 
savol 
Hujayra qanday qismlardan tashkil 
topgan? 
Organizmning 
irsiy 
belgilarini 
o‘zgartirish 
uchun 
olimlar 
hujayraning qaysi qismiga ta’sir 
ko‘rsatishadi? 
Nyutonning 
birinchi 
qonunini 
ta’riflang. 
Nima 
uchun 
avtomobilga 
o‘tirganda 
xavfsizlik 
kamari 
taqilishi shart? 
Tovush to‘lqinining tezligi, davri 
va uzunligini bog‘lovchi formulani 
yozing. 
Minglab kilometr uzoqlikdagi yer 
qimirlashi haqida qanday va qancha 
vaqtda bilishimiz mumkin? 
Har qaysi savol-topshiriq quyidagi toifalar bo‘yicha tavsiflanadi: 
1. kompetensiya 
2.ilmiy bilish turi
3.kontekst
4.kognitiv daraja (qiyinlik darajasi)
Kompetensiyalar 
1.hodisalarni ilmiy izohlash 
2.tabiiy-ilmiy tadqiqotlarning o‘ziga xosligini tushunish 
3. ma’lumotlarni talqin qilish va xulosalar chiqarishda ilmiy dalillardan 
foydalanish 
Ilmiy bilish turlari 
Mazmunga oid bilish-quyidagi sohalarga tegishli ilmiy mazmunni bilish: 
“Fizik sistemalar”, “Tirik sistemalar” va “Yer va Koinot haqidagi Fanlar”. 
Jarayonga oid bilish-ilmiy ma’lumotlarga ega bo‘lish uchun foydalaniladigan turli 
metodlarni, shuningdek, standart tadqiqot jarayonlarini bilish 
KONTEKST

---

Quyi.
Bir bosqichli amallarni bajarish, masalan, dalillar, terminlar, tamoyillar 
va tushunchalarni anglash, grafik yoki jadvalda berilgan ma’lumotlarni o’z ichiga 
olgan yagona nuqtani topish. 
savol (topshiriq)da tasvirlangan muammoli vaziyat mavzusi. 
1. salomatlik 
2.tabiiy resurslar 
3. atrof-muhit 
4. xavf-xatar
4. fan va texnologiya aloqalari
Hayotiy vaziyat darajalari: 
1.
shaxsiy-(o‘quvchining o‘zi, uning oilasi, do‘stlari bilan bog‘liq) 
2.
mahalliy/milliy
3.
global-(dunyoning turli burchaklarida ro‘y berayotgan hodisalarni 
qamrab oladi)
Kognitiv daraja (qiyinlik darajasi, bilish darajasi) 
Har qanday savolning qiyinligi – bu uning intellektual jihatdan murakkabligi 
(ya’ni talab qilinadigan fikrlash jarayonining murakkabligi) va topshiriqni bajarish 
uchun zarur bo‘ladigan bilim va ko‘nikmalar miqdori. 
 
Tabiiy-ilmiy savodxonlikka ega bo‘lgan shaxs tabiiy fanlar va
texnologiyalarga oid muammolarni ilmiy dalillarga asoslangan holda 
muhokama qilishda ishtirok eta oladi. Undan quyidagi kompetensiyalar talab 
etiladi : 
-hodisalarni ilmiy izohlash
-tabiiy-ilmiy tadqiqotlarning o‘ziga xosligini tushunish-ma’lumotlarni talqin 
qilish va xulosalar chiqarishda ilmiy dalillardan foydalanish 
Xalqaro baholash dasturlari bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etishga 
tayyorgarlik ko‘rish uchun o‘tgan yillarda foydalanilgan savollar mazmunini 
o‘rganib chiqib, tahlil qilish va ulardan ta’lim jarayonida foydalanish kerak.
O’rta.
Hodisalarni tavsiflash va tushuntirishda ma’lum bilimlardan foydalana olish va 
qo’llay olish, ikki yoki undan ortiq bosqichli faoliyatni talab qiladigan 
tegishli tartibni tanlay olish, grafiklar yoki jadvallar ko’rinishidagi oddiy 
ma’lumotlar to’plamini talqin qila olish yoki qo’llay olish. 
Yuqori.
Murakkab ma’lumotlarni tahlil qila olish, dalillarni umumlashtira olish yoki 
baholay olish, asoslash, turli axborot manbaalarini hisobga olgan holda xulosalar 
chiqara olish, muammoni hal qilish uchun reja yoki amallar ketma-ketligini ishlab 
chiqish. 

---

ASALARI OILALARINING NOBUD BO‘LISH SINDROMI 
Butun dunyodagi asalari oilalariga xavfli hodisa tahdid solmoqda. Ushbu 
hodisa asalari oilalarining nobud bo‘lish sindromi deb ataladi. Bu hodisa 
asalarilar o‘z uyalarini tark etishi bilan ifodalanadi. Uyadan ajralib chiqqan arilar 
o‘ladi, shunday qilib, asalari oilalarining nobud bo‘lish sindromi o‘n milliardlab 
asalarilarning o‘limiga sababchi bo‘ldi. 
Tadqiqotchilarning fikricha, asalari oilalari nobud bo‘lishining bir nechta 
sabablari bor.