Mavzu: Turkiyaning iqtisodiy taraqqiyotida “Turkiya modeli” va uning xususiyatlari. Reja: Kirish

Turkiyaning iqtisodiy rivojlanish bosqichlarini biz asosan to‘rtta davrga bo‘lib o‘rganamiz:
1) Inqilobgacha bo‘lgan davr (ya’ni 1923 yilgacha), bu birinchi bosqich iqtisodiy rivojlanishda ishlab chiqarishda davlat mulkining xukmronligi, ijtimoiy sohada bir partiyali boshqaruv tizimining mavjudligi bilan xarakterlanadi;
2) Inqilobdan 1940 yilgacha bo‘lgan davr, ya’ni eng asosiy islohot bu 1933 yilda qabul qilingan 1-besh yillik rejasidir.;
3) 1940-1970 yillarning oxirlarigacha;
4) 1980 yildan to hozirgi kungacha bo‘lgan iqtisodiy o‘sish davri.²


I.2. “Turkiya modeli”ning ahamiyati, jahon iqtisodida tutgan o’rni, moliyaviy tuzilishi va iqtisodiyoti
1980-yillarning oxirlarida Turkiyaning dunyoni hayratga solgan iqtisodiy islohotlari, ya’ni “turkiya modeli”, yoki boshqacha qilib aytganda “turkiya mo‘jizasi” kabi iboralar jahon xo‘jaligida vujudga keldi. Bu iqtisodiy islohotlar natijasida yaqin yillarda Turkiya “yangi industrial mamlakatlari” qatoriga qo‘shilish imkonini berdi.
Bu model jahonning ilg‘or mamlakatlari erishgan yutuqlari asosida o‘z millatining urf-odatlari, tabiiy, tarixiy va iqtisodiy xususiyatlarini to‘liq hisobga olgan holda, bozor iqtisodiyoti prinsiplarini to‘liq qo‘llashdir. Kezi kelganda shuni ham aytish kerakki, Turkiyaning rasmiy ma’lumotlariga qaraganda ular to‘rtta ustivor yo‘nalishlar orqali belgilanadi:
1. Moliyaviy resurslarni jamlash;
2. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish;
3. Aholini yalpi ish bilan ta’minlash;
4. Boshqaruv va tadbirkorlik tizimlarini rivojlantirish.
Ushbu to‘rtta yo‘nalishni qarab chiqqanimizda eng asosiy muammo moliyaviy resurslarni o‘zlashtirish ham, yangi xodimlarni tayyorlash ham moliviy resurslarni talab qiladi. Taqqoslash uchun, O‘zbekiston 15-20 yil oldingi Turkiyadan keskin farq qiladi.
Bizning milliy iqtisodiy va ilmiy qudratimiz birmuncha yuqori.³ Mamlakatimiz endigina mustaqillikka erishgach, ko‘pgina iqtisodchi olimlarimiz mamlakatimizning iqtisodini rivojlanishida “Turkiya modeli”dan ketyapmiz degan iboralarni ishlatgandilar. Nima uchun degan savol tug‘iladi. Biz bu javobga, yurtboshimizning 1992 yilgi Misrga qilgan rasmiy tashrif paytida Misrdagi “Al-axrom” ro‘znomasi muxbiri bilan o‘tkazgan intervyusidan quyidagi javobni olamiz:
“birinchidan, O‘zbekiston bilan Turkiyani madaniyat, til, tarix, din mushtarakligi va o‘xshashligi bog‘lab turibdi;
ikkinchidan, Turkiyada keyingi 8-10 yil ichida shakllanayotgan iqtisodiy model, xo‘jalik qurilishning maqsad va qoidalari bizni qiziqtirmoqda;
uchinchidan, o‘z dini, an’analarini hurmat qilishi bilan birga, Turkiya ijtimoiy munosabatlar nisbatini buzmagani holda dunyoviy davlat barpo eta oldi.
Mana shularning hammasi bizga “Turk modeli”ga xayrixoxligimiz haqida gapirish imkonini, ammo biz undan aslo ko‘r-ko‘rona nus’ha ko‘chirmoqchi emasmiz, balki o‘zimizning betakror xususiyatimizni, mahalliy an’analarimiz va shart-sharoitimizni e’tiborga olib, O‘zbekiston uchun eng maqbul jihatlarni o‘rganib olmoqchimiz-degan edilar.
Turkiya hozirda agrar-industrial mamlakatdir. Turkiyaning tashqi savdo-sotiqdagi eng asosiy sheriklari: Germaniya, AQSh, Rossiya, Italiya va Buyuk Britaniya mamlakatlari kiradi. Turkiya eksportining asosiy ulushi G‘arbiy Yevropa mamlakatlariga to‘g‘ri keladi, xuddi shunday holat mamlakatning importida ham, ya’ni mamlakatning asosiy importdagi ulushining 55%i G‘arbiy Yevropa mamlakatlariga to‘g‘ri keladi. Umumiy eksportini 40%ini to‘qimachilik mahsulotlari tashkil qiladi.
Mamlakatning eng asosiy dengiz portlari: Izmir, Istambul, Izmit, Iskandarup, Zanguldak, Mersin, Samsol, Trabzon kabilar.
Mamlakatda avtomobil transportining ahamiyati katta. Temir yo‘l transporti boshqa transport turlariga qaraganda ancha orqada qolgan, sababi, yuqorida aytganimizdek, mamlakat xududlarining ko‘plab joylari tog‘-yon bag‘irlari tashkil qilganligi bois, temir yo‘l transporti uncha rivojlanmagan.
Mamlakatning tashqi qarzi 1110 mlrd.AQSh dollarini tashkil qiladi (2001 yil holatiga).
Valyuta zahirasi-37 mlrd.AQSh dollarini tashkil qiladi.
2017 yilda mamlakatning umumiy mahsulot ayirboshlash 77 mlrd.AQSh dollarini tashkil qildi, shundan 49 mlrd. importni tashkil qildi.
Turizmdan tushadigan daromad deyarli 8,5 mlrd.AQSh dollarini tashkil qiladi.