Мавзу: туркистон мухторияти тарихига доир архив ҳужжатлари

Mavzuning ilmiy jihatdan o’rganilish darajasi. SHo’rolar Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi, bu yerdagi “bosmachilik” harakati, Turkiston Muxtoriyati (“Qo’qon muxtoriyati”), fuqarolar urushi haqida ko’plab ilmiy tadqiqotlar olib borildi, ularning xulosalari ilmiy adabiyotlarda o’z aksini topdi. Lekin, ularning hammasida bolьsheviklar (sovetlar) va qizil askarlar Turkiston xalqiga beqiyos yaxshilik qilgan, ularni ozodlikka olib chiqqan qahramonlar sifatida ta’riflanib kelindi. Muxtoriyatchilar, istiqlolchilik harakati qatnashchilari, ya’ni bolьsheviklarning ta’biri bilan aytganda – “bosmachilar” esa xalqning qahr-g’azabiga uchragan, “reaktsion”, “aksilinqilobchi”, “burjua-millatchi” deb ta’riflangan. Xususan, Turkiston Muxtoriyati sovet tarixshunosligida “burjua-millatchi, aksilinqilobiy hokimiyat” deb talqin qilinib kelingan¹. Sovetlar tomonidan “muxtoriyatchilarni mahalliy aholi qo’llab-quvvatlamadi, ularga qarshi kurashda mahalliy aholi qizil armiya saflarida turib kurashdi”, - deb tarixni soxtalashtirganlar. Muxtoriyatchilar bilan mahalliy aholining munosabatlarini hamda bolьsheviklar bilan mahalliy aholining munosabatlarini yorituvchi dalil va hujjatlar o’ta maxfiylik ostiga olinib, arxivlarga tiqildi, ko’plari, hatto, yo’qotildi.
Turkiston Muxtoriyatiga aloqador dastlabki tadqiqotlar sifatida G.Safarov, Ye.Fedorov, T.Risqulov, T.Galuzolarning kitoblarini keltirish mumkin². Mana shu adabiyotlarda Turkiston Muxtoriyati masalasiga anchagina ob’ektivroq yondashilgan edi.
1931 yilda P.Alekseenkovning “Qo’qon muxtoriyati” nomli asari chiqdi³. 40 – 50 yillarda 1917 yil Fevralь va Oktyabrь voqealarini tadqiq qilish yana kuchaydi. I.K.Dodonov, K.Ye.Jitov, X.SH.Inoyatov, A.A.Gordienkolar asarlari bevosita o’sha davr voqealarini yoritdi⁴. Mazkur tarixchilar o’z asarlarida Turkiston Muxtoriyati masalasiga ham u yoki bu darajada to’xtalib o’tganlar.
Yuqoridagi asarlada ham tarixiy voqealar kommunistik mafkura nuqtai nazaridan yoritilgan. Aks holda, ular qattiq ta’qibga uchrab, nashr etilmagan bo’lar edi.
Xullas, sovet tarixshunosligida Turkiston Muxtoriyati masalasi mazmun-mohiyatiga xolis baho berilmadi, soxtalashtirildi va uning faoliyati hamda rahnamolariga nisbatan faqat tavqi-lan’atlar yopishtirildi. Lekin, o’sha sovet davlati hukmronligi yillarida ham muhojirda yurgan vatandoshlarimiz tomonidan 1917 yil voqealari ancha xolis yoritilgan. Xususan, Turkiston Muxtoriyati masalasida M.CHo’qay, Ahmad Zaki Validiy, Boymirza Hayitning asarlarini ko’rsatish mumkin⁵.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng, tarix fanida, jumladan, Turkiston Muxtoriyati masalasiga yondashishda tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. M.Hasanov, SH.Doniyorov, S.A’zamxo’jaev, N.Norqulov, X.Sodiqov, N.Karimovlarning ilmiy tadqiqotlarida Turkiston Muxtoriyati bilan bog’liq bo’lgan voqea-hodisalar xolis ochib berildi⁶. Mazkur ilmiy maqolalarda muxtoriyatchilarga nisbatan mahalliy aholining, bolьsheviklarning munosabatlari ham ko’rsatib o’tilgan. Bu masalada Farg’ona viloyati davlat arxivi (keyinchalik – FVDA) fondlarida ham talaygina hujjatlar mavjud. Hujjatlarda Turkiston Muxtoriyati va uning faoliyati bilan bevosita bog’liq bo’lgan voqealarni yorituvchi dalillar o’z aksini topgan. Bu hujjatlar Farg’ona viloyati boshqaruv organlarining, zavod va fabrika mehnatkashlarining, umuman, mahalliy aholining muxtoriyatchilar bilan aloqalari, ularga bo’lgan munosabatlari haqida, muxtoriyatning bostirilishi va uning oqibatlari bilan bog’liq bo’lgan voqealar haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Afsuski, ularning ko’pi hali to’liq o’rganilmagan. SHuni hisobga olib, biz Turkiston Muxtoriyatining ba’zi bir jihatlarini arxiv hujjatlari asosida ko’rib chiqishni bitiruv malakaviy ishimizning ob’ekti qilib oldik.