Mavzu: tovar-moddiy zahiralar hisobi

Sotib olish sanasi	Miqdori	Bir birlik materialning qiymati, sum
Jami qiymat, mt sum
10 mart	1000	600	600
28 may	1700	800	1360
9 noyabr	1500	900	1350
Jami	4200		3310
Yil davomida 2800 sumlik material sarflandi va omborda 1400 sumlik material qoldi.FIFO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz:
Materiallar sarfi	Miqdori	Bir birlik materialning qiymati, sum	Jami qiymat, min sum
1 -partiya	1000	600	600
2-partiya	1700	800	1360
3-partiya	100	900	900
Jami sarflandi	2800		2860
Ombordagi qoldiq	1400	900	1260

LIFO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz:
Materiallar sarfi	Miqdori	Bir birlik	Jami qiymat
		materialning	sum
		qiymati, sum
1 -partiya	1500	900	1350
2-partiya	1300	800	1040
3-partiya	-	-	-
Jami sarflandi	2800		2390
Ombordagi qoldiq	400	800	320
	1000	600	600
Jami qoldik	1400		920

AVESO		usuli bo‘yicha		materiallarni baholaimiz:
Materiallar sarfi			Miqdori			Bir birlik materialning qiymati, sum	Jami		qiymat, mint sum
1 -partiya			1000			600			600
2-partiya			1700			800			1360
3-partiya			100			900			900
Jami sarflandi			2800			788.8			2207
Ombordagi qoldik			1400			788.8			1103

Eslatma. Material birligining o‘rtacha qiymati AUESO usulida quyidagi aniqlanadi: (3310/4200)=788.8 sum.

Yuqorida keltirilgan usullardan foydalanib sarflangan material tannarxi hamda yil oxirida zaxiralarga taksimlanadigan harajatlarni aniqlash lozim:
FIFO usuli bo‘yicha:
Sotishdan olingan daromad 3250
Jami material tannarxi 3310
Hisobot davri oxirida material qoldigi 1260 Sarflangan material tannarxi 2050 Yalpi foyda 1200
LIFO usuli bo‘yicha:
sotishdan olingan daromad 3250 jami material tannarxi 3310 hisobot davri oxirida material qoldigi 920
carfyaangan material tannarxi 2390
Yalpi foyda 860
AVECOusulibo‘yicha:
Sotishdan olingan daromad 3250
Jami material tannarxi 3310
Hisobot davri oxirida material qoldigi 1103
Sarflangan material tannarxi 2207
Yalpi foyda 1043
Yukoridagi jadvallardan kurinib turibdiki, materiallarni baholashning turli usullarini qo‘llash sharoitida korxonaning yalpi foydasi turlicha bo‘ladi.
LIFO usuli «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi Hisobot»ni tuzish uchun ko‘prok Mybga javob beradi. Ammo amaldagi bashxoning oshishi yoki pasayishi sharoitida ishlab yakarish zahiralari qiymatini joriy balansda baxrlash uchun unchalik maqsadga muvofiq va uning O‘zbekistonda kullanilishiga ruxsat berilmagan.
Balans tuzishda FIFO usulini qo‘llash maqsadga muvofivdir, chunki ishlab chiqarish zahiralari qiymati Hisobot davri' oxirida joriy bahoga yakinrok bo‘ladi va korxona «aktivlarini aniq aks ettiradi.
Tovar moddiy zahiralarining bahosi: Baho yoki bozorni pasaytirish.¹
TMZ ning bahosi uning tan narxidan past bo’lganda , firma TMZ ni o’zining bozor qiymatida aks ettiradi. Bu ,narxlarning pasayishi kuzatilgan davrda,TMZ ning baho yoki bozor qiymatini pasaytirish orqali amalga oshiradi. (Buni 5.4 –masalada ko’ramiz)
5.4- Masala:

“Pro-Tex” kompaniyasida quyidagi tovarlar baho va bozor qiymati bilan ifodalangan
	Qiymati	Bozor qiymati	BQP
Televezorlar	100000	120000	100000
Radiolar	80000	75000	75000
Yuvish mashinalari	165000	160000	160000
Disk yozish moslamasi	70000	78000	70000
jami TMZ:			405000

5.6 TMZ xatoliklarining ta’sirlari
Sotilgan mahsulotlarning qonuniy nomidagi xatoliklar va TMZ ning narxidagi yoki miqdoridagi xatoliklar sababli TMZlarniqayd etishda xatoliklar uchrashi mumkin.Bular esa daromadlarni to’liq aks ettirishga va moliyaviy holat haqidagi malumotlarga ta’sir ko’rsatadi.Davriy sistema ostida, boshlang’ich va yakuniy TMZ sotilgan tovarlar tannarxi ostida to’liq daromadning ma’lumotlarida aks ettiriladi. Joriy yilning yakuniy TMZisi keying yilning boshlang’ich TMZisi bo’ladi. Shuningdek,TMZdagi xatoliklar sotilgan mahsulot tannarxining qiymatiga hamda sof foydaga ham ta’sir o’tkazishi mumkin ikki davr uchun.Biroq firma moliyaviy holat haqidagi ma’lumotlardagi yakuniy TMZ xatoliklari ta’sirini asosiy buxgalteriya tenglamasini ishlatish orqali hisoblay oladilar.
Aktivlar = Majburiyatlar + O’z mablag’lari
Quyidagilar to’liq daromad haqidagi ma’lumotlardagi TMZ xatoliklarining ta’siri

TMZ xatoliklar davri	Sotilgan mahsulot tannarxi	Sof foyda
Boshlang'ich TMZ holatida	ta'sir muhimmas	ta'sir muhim
Boshlang'ich TMZ holatida mobaynida	ta'sir muhim	ta'sir muhimmas
Yakuniy TMZ holatida	ta'sir muhim	ta'sir muhimmas
YAkuniy TMZ holatida mobaynida	ta'sir muhimmas	ta'sir muhim

Moliyaviy holatdagi TMZ xatoliklar ta’siri quyidagilar:

Yakuniy TMZ xatolik davri	Aktivlar	Bor majburiyatlar	O'z mablag'lari
Ta'sir muhim davr	ta'sir muhim	ta'sir yo'q	Ta'sir muhimmas
Ta'sir muhimmas davr	ta'sir muhimmas	ta'sir yo'q	Ta'sir muhim

5.7 TMZni baholash²
Yer silkinishi ,toshqin, yong’in singari tabiiy ofatlar sababli moddiy hisob kitobning imkoni yo’qligi sababli korxona o’zining TMZ miqdorini baholashi mumkin va oylik yoki choraklik moliyaviy hisobotlar tayyorlaydi lekin moddiy hisob yillik qilinadi.TMZni baholashning ikki usuli bor ular:yalpi foyda usuli va TMZning chakana savdo usuli.
5.7.1. Yalpi foyda usuli
Bu metod yalpi foyda darajasi sotishdan olingan foyda yakuniy TMZni baholahda ishlatiladi. Bu metodni ishlatish uchun korxona sotilgan mahsulot tannarxini baholashi va yakuniy TMZ ni baholashi zarur.
5.7.2 TMZning chakana savdo usuli.
Bu usul chakana narxlarda hisoblangan yakuniy TMZni tannarxi chakana savdo orqali hisoblanadi.(shu joyning tarjimasini to’g’ri chiqarolmadim ustoz qarab ko’ring o’zingizam). Bu metoddan foydalanganda korxona yakuniy TMZni chakana narxda hisoblashi kerak,va tannarx yoki chakana narx nisbati hisoblanishi so’ngra yakuniy TMZning tannarxi baholanishi kerak.


2. Tovar-modiy zahiralar harakatini hujjatlarda rasmiylashtirish
Materiallar harakati bilan bog‘lik muomalalarni o‘z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to‘g‘ri yuritishni ta’minlaydi. Korxonalarga materiallarning o‘z vaqtida keltirilishini ta’minot bo‘limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo‘limi Mol yetkazib beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining baja-rilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati bo‘yicha e’tirozlar va da’vo quyish, korxonaga o‘z vaqtida etib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar.
Mol yetkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari ustidan nazoratolib borish ishlab chiqarishni to‘xtovsiz, o‘z vaqtida davom etishini ta’minlaydi.
Mol yetkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari, eng avnalo, korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, sungra o‘z vaqtida ruyxatatga olinadi. Shundan sung bu hujjatlar korxonaning ta’minot bo‘limiga topshiriladi. Har bir schyot bo‘yicha uning tulanishi yoki tulanmasligi aniqlanadi. Agar shartnoma shartlariga Mol yetkazib beruvchilar tula amal kilgan bo‘lsa, schyotni to‘lashga rozilik Lsriladi. to‘lanishi lozim bo‘lgan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari materialni qabul qilish uchun omborga beriladi. Materiallar korxonaga keltirilgunga qadar hamma hujjatlar maxsus papkada saqlanadi. O‘z vaqtida yuborilmagan materiallar to‘g‘risida imbor mudiri korxonaning ta’minot bo‘limiga tegishli chora ko‘rilishi uchun xabar beradi.
Korxona ishonchnomaning ikki - M-2 va M-2a shaklidan foydalanadi. M-2 shakld foydalanganida berish-olishlar haqidagi ma’lumotlar ishonchnoma varakasining kunga kismiga (koreshogiga) yoziladi, bu holda berilgan ishonchnomani maxsus daftarga o‘ kuyishga xojat kolmaydi. Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bn oladigan hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnomg maxsus daftarda ruyxatdan o‘tkaziladi. Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalt tomonidan muxrlangan holda beriladi, sungra u M-26 shaklidagi maxsus daftarga yu qilinadi. Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi. Ishonchnomani od xodim materiallar olingandan keyingi birinchi kundan krldirmasdan unga yuklatil vazifani bajarganligi hamda olingan materiallarni omborga topshirganligi to‘g‘risid. hujjatlarni buxgalteriyaga topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilash muddati utib ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o‘tib ketgan ishonchnomalar bo‘yicha hisobot bermagan shaxslarga yangi ishonchnomalar berish qilinadi. Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan materiallar Mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq bo‘lsa, omborchi shaklidagi kirim orderi to‘zadi. Ombordan sexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda limit-zabor kartalari qullaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning ishlab chiqarish yoki rejalashtirish bo‘limi tomonidan yoziladi. Unda shu sex yoki uchastkaga berilishi lozim bo‘lgan material ma’lum turining oylik cheklangan me’yori ko‘rsatiladi. Cheklangan me’yor sex yor uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu sex yoki uchastkada materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi ikki nusxada yoziladi, bir nusxasi omborgao‘ ikkinchisi esa sexga beriladi. Materiallar berilgandan sung limit kartasining nusxasiga imzo qo‘yadi, sex xodimi omborchining nusxasiga o‘z imzosini qo‘yadi.
Omborchi har bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit qoldigini hisoblab
chiqadi. Limit etmagan tavdirda limitdan tashqari materiallar harajati talabnoma bilan
rasmiylashtiriladi. Materiallarning sarflanishi bo‘yicha limitning shu tarika belgila
lanishi me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o‘z vaqtida xabar qilish-
imkonini beradi. Limit kartalarining kullanilishi hujjatlar sonini kamaytiradi yoki ularni kayta ishlashni engillashtiradi. Materiallarning ichki ko‘chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchi omborga, bir sexdan ikkinchi sexga berilganida hamda chiqindilar omborga
qabul qilinganida qabul qilish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi. Ombor xodimi
lariga materiallarni boshqa hujjatlar bo‘yicha hamda turli xatlar, og‘zaki farmoyishlar
asosida berish takiklanadi.