Mavzu: tarmoqdagi vaziyat tahliliga uslubiy yondashuvlar

1-rasm. “FAYZ-NUR” Vaziyati tahlilining strategik tanlovga.
Vaziyat tahlilining maqsadi kompaniyaning ichki va tashqi muhitiga xos bo‘lgan va kompaniyaning strategik yo‘nalishi va imkoniyatlarini eng ravshan ifodalovchi jihatlarni aniqlashdan iborat. Bunda asosiy e‘tibor strategiyaga oid bir qator muhim savollarga aniq javoblar topishga qaratiladi. So‘ngra bu savollar kompaniyadagi strategik vaziyatning aniq manzarasini shakllantirish va uning xata-harakatlariga muqobil variantlarni belgilash uchun foydalaniladi.
Yakka biznes bilan shug‘ullanuvchi kompaniyadagi strategik vaziyatni tahlil qilish usullaridan kelgusida ko‘pincha diversiyalangan kompaniyaning strategiyasini tahlil qilishda ham foydalaniladi. Yakka biznes bilan shug‘ullanuvchi kompaniyadagi tashqi vaziyatni (makromuhitni) tahlil qilishda odatda soha va raqobat tahlillaridan foydalaniladi.
Vaziyatni tahlil qilishda firmaning eng yaqin atrof-muhiti (makromuhiti) o‘rganiladi. Kompaniyaning strategik tahlilining mantiqiy echimi strategiyani tanlashda muqobil variantlarga baho berishdir. Shunday qilib ushbu tahlil strategik rejani shchakllantirshning dastlabki nuqtasi hisoblanadi.

Ko‘rsatkich	Ko‟rsatkichning strategik ahamiyati
Bozor hajmi	Kichik bozorlarda katta va yangi raqobatchilarni jalb qilish tendentsiyasi kuzatilmaydi; katta bozorlar muayyan tarmoqlarda raqobatchilik ustunligini mustah-kamlash maqsadida turli kompaniyalarni sotib olmoqchi bo‘lgan korporatsiyalarni o‘ziga jalb qiladi.
Bozor hajmining ortishi	Jadal sur‘atlar bilan o‘sish yangiliklarga olib keladi, o‘sishning sekinlashishi esa raqobatni kuchaytiradi va zaif raqiblarni kurashdan siqib chiqaradi
Ishlab chiqarish quvvat larining ortiqchaligi yoki tanqisligi	Ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari xarajatlarni ko‘paytirib, daromadni kamaytiradi, ularning tanqisligi esa xarajatlarga oid teskari tendentsiyalarga olib keladi
Tarmoqning da romadliligi	Yuqori daromadli tarmoqlar ham yangiliklarga olib keladi
Kirish chiqish to‘siqlari	Katta to‘siqlar mavjud firmalarning mavqeini va daromadlarini himoya qiladi, to‘siqlar past bo‘lganda esa yangi firmalarning kirib kelishi ularga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi
Tovar xaridorlar uchun qimmat	Ko‘pchilik xaridorlar tovarni eng past narxlarda sotib oladilar
Standartlashtirilgan tovarlar	Xaridorlar bir sotuvchidan boshqasiga oson o‘tishlari mumkin.
Texnologiyaning tez o‘zgarishi	Texnologiya va asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiya-lar ularning eskirib qolishi tufayli o‘zini oqlamay qolish xavfi kuchayadi
Kapitalga qo‘yilgan talablar	Katta talablar investitsiyalarga oid qarorlarga tanqidiy munosabatda bo‘ladi, investitsiyalash payti muhim bo‘lib boradi, kirish va chiqish to‘siqlari kuchayadi
Vertikal integratsiya	Kapitalga nisbatan qo‘yilgan talablar kuchayib boradi, ko‘pincha raqobatli differentsiatsiya hamda integratsiya darajasi turlicha bo‘lgan firmalar o‘rtasidagi qiymat differentsiatsiyagi kuchayadi
Ko‘lamdan tejash	Narx bo‘yicha raqobatlashish uchun zarur bo‘lgan bozor hajmi kattalashadi
Tovarning tez yangilanishi	Tovarning hayot tsikli qisqaradi

Tarmoqdagi umumiy vaziyat va undagi raqobatning tahlili asosiy iqtisodiy ko‘rsatkiyalarni o‘rganishdan boshlanadi. Bu ko‘rsatkichlar quyidagilardan iborat:

1. 
   Bozor hajmi.
   
2. 
   Raqobat miqyosi (mahalliy, mintaqaviy, dunyo)
   
3. 
   Bozorning o‘sish sur‘atlari va u rivojlanishning qaysi bosqichda ekanligi
   
4. 
   Raqobatchilar soni va ularning hajmi.
   
5. 
   Xaridorlar soni va ularning moliyaviy imkoniyatlari.
   
6. 
   Integratsiya qaerga qarab ketyapti?
   
7. 
   Texnologik o‘zgarishlarning yo‘nalishi va sur‘atlari.
   
8. 
   Tarmoqqa kirish va undan chiqishning osonligi.
   
9. 
   Raqobatchilar mahsuloti va xizmatlarining tabaqalanish darajasi.
   

10.Kompaniyaning ishlab chiqarish hajmi, yuklarni tashishni tashkil qilish, marketing va reklamani tashkil qilish tejamkorlikka erishish imkonining mavjudligi.
11.Tarmoqdagi «o‘qitish tajriba» egri chizig‘i ijobiy tendentsiyaga egami?
12.Tarmoqqa zarur bo‘lgan kapital sarmoyalar qo‘yilayaptimi?
13.Tarmokdagi daromad darajasi umumiy daromad darajasida pastmi yoki yuqori?
Ushbu ko‘rsatkichlar bo‘yicha soha «portretini» tuzib, so‘ng tahlil qilish maqsadga muvofiq. Buning uchun ushbu jadvalda ayrim iqtisodiy ko‘rsatkichlarning strategik jihatdan muhimligiga doir ma‘lumotlar keltirilgan.
Xulosa
Tarmoqda talabning o‘sib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda ekspansiya uchun katta imkoniyatlar vujudga kelishiga olib keladi Talab bozor bilan birga o‘sib boradi. Kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularga bo‘lgan e‘tiborni kuchaytiradi. Aksincha, o‘sishning sekinlashuvi raqobatni kuchaytirib yubo-radi, natijada, kompaniyalar sotish bozorlarini faqat boshqa kompa-niyalardan tortib olish hisobigagina qo‘lga kiritishlari mumkin bo‘lib qoladi. Shunday qilib, talabning kamayishi raqobatning kuchayishiga olib keladigan asosiy xavfdir.
Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish to‘siqlari jiddiy xavfga aylanadi. Chiqish to‘siqlari iqtisodiy va hissiy omillar bo‘lib, ular kompaniyaning daromadi juda oz bo‘lgan hollarda ham qo‘llab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari paydo bo‘ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, chunki kompaniyalar bekor turgan iuvvatlardan foydalanishga urinib, narxni pasaytirib yubordilar.
Odatda chiqish to‘siqlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni boshqa muqobil ishlarga ishlatib bo‘lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, uskunalarni tashlab yuborishga to‘g‘ri keladi;
- chiqish qiymatining ishdan bo‘shatiladigan ishchilarga to‘lanadigan mablag‘lar hisobiga qat‘iy belgilab qo‘yilganligi;
- xo‘jalikning o‘rta bo‘g‘inlari o‘rtasidagi strategik o‘zaro munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o‘rtasidagi integratsiya;
-tarmoqqa iqtisodiy bog‘lio‘lik; masalan, agar kompaniya diversiyalanmagan bo‘lsa, u tarmokda qolishga majbur bo‘ladi.
Tarmoqdagi firmaga ta‘sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning tsikli mobaynida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal suratlar bilan o‘sishi raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo‘yadi. Bu bosqichda ekspansiya va bozor sohalarini egallab olish uchun qulay imkoniyatlar vujudga keladi. O‘sish sekinlashgan paytda raqobat-ning va ayniqsa napx raqobatining xavfi kuchayib ketadi. Yetuklik bosqichida raqobat xavfi kamayadi, narx raqobatini narx peshqadamlarining kelishuvi hisobiga cheklash imkoniyati vujudga keladi. Shuning uchun bu bosqichda daromadlar nisbatan yuqori bo‘ladi. Bu bos-qichda narxga bog‘liq bo‘lmagan raqobat katta rol o‘ynashi mumkin bo‘lib, u mahsulotlarni tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan kompaniyalar uchun juda muhimdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o‘zgaradi Chiqish to‘sio‘lari yuqori bo‘lsa, raqobat juda kuchayadi, daromad kamayadi va narx urushi xavfi vujudga keladi.
Porterning «uchinchi kuchi» xaridorlarning «savdolashish» imkoniyatidir. U eng yaxshi sifat yoki xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan talab tufayli narxlarga tazyiq ko‘rsatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, narxlarning o‘sishiga va daromadning ortishiga yo‘l qo‘yadilar. Xaridorlar quyidagi hollarda ayniqsa kuchli bo‘ladi:
- etkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan bo‘lib, xaridorlar kam bo‘lganda;
- xaridorlar tovarlarni katta mikdorda sotib olganda;
-tarmoq o‘z faoliyat turidan kelib chiqqan holda xaridorlarga kuchli darajada bog‘liq bo‘lganda;
- xaridorlar bir necha etkazib beruvchi tarmoo‘lar ichidan eng past iklif qilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo‘lganda (bu trmokda narx raqobatini kuchaypiradi);
- xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar soting olishni pdtsy jihatdan yaxlit bitta xarid deb qarash mumkin bo‘lganda va hokazo.
To‘rtinchi raqobat kuchi - etkazib beruvchilarning tazyiq ko‘rsatishidir. Bu tazyiq natijasida etkazib beruvchilar narxlarni kutarish bilan taxdid solib, kompaniyalarni etkazib berilayotgan lot mikdorini kamaytirishga majbur qiladi va daromadni pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda - zaif etkazib beruvchilar o‘z mahsulotlariga bulgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon beradilar. Quyidagi hollarda etkazib beruvchilar tomonidan ko‘rsatiladigan tazyiq ayniqsa, kuchli bo‘ladi:
- yetkazib berilayotgan mahsulotning o‘rnini bosa oladigan tovarlar kam bulib, u kompaniyaning ishonchli mahsuloti bo‘lganda;
- tarmoqdagi kompaniyalar ta‘minotchi firmalar uchun bo‘lmaganda;
- yetkazib berilayotgan mahsulotlarning sifati yuqoriligi tus kompaniyalarning boshqa mahsulotga o‘tishi qimmatga tushganda;
-yetkazib beruvchilar ilgari tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan foydalanganda;
-sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan foydalana olmaganda.
Beshinchi raqobatchi kuch - tovarning o‘rnini bosuvchi mahsulotlarning paydo bo‘lish xavfidir. Tovarning o‘rnini to‘liq oladigan mahsulotlarning mavjudligi jiddiy xavf tug‘diradi va kompaniya narxlarini hamda daromadlarini cheklab qo‘yadi. Ammo, kompaniya mahsulotlarining o‘rnini bosa oladigan tovarlar kam bo‘lsa kompaniya narxlarni oshirishi va qo‘shimcha daromad olishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu dalildan foydalana olishi lozim.
Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Shafqatsiz raqobat.
2. Jadal raqobat.
3. Me‘yordagi raqobat.
4. Jalb qiluvchi zaif raqobat.
Bozorga yangi kirib kelgan firma yangi ishlab chiqarish quvvatiga, ayrim hollarda kattagina resurslarga ham ega bo‘lish mumkin. Bunday firmalar bozorda o‘z o‘rnini topib egallash uchun kurashadi. Bozorda yangi raqobatchining paydo bo‘lishi quyidagi omillarga bog‘liq:
bozorga kirish borasidagi to‘siqlar;
bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi;
ishlab chiqarish miqiyosining tejamkorligi {bunday ustunli bozorda
ishlayotgan katta hajmga ega bo‘lgan kompaniyalarda bo‘ladi. Yangi firma esa bozorga birdaniga katta hajm bilan chiqolmaydi); texnologiya va nou-xau ga erishish imkoniyatining yo‘o‘ligi;
«o‘qitish tajriba» egri chizig‘ining samarasi; xaridorlarning ma‘lum tovar markalariga moyilligi;
- korxona hajmiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlarning teng emasliga;
- sotish kanallariga kira olish;
-nazorat qiluvchi organlarning harakatlari (litsenziya| ruxsatnomalar);
- tariflar va tarifdan tashqari cheklashlar (dempingga qarshi| qonunchilik, mahalliy firmalarning majburiy ishtiroki).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014.- 46 b.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to‘g’risida»gi Qonuni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi.1.09.2017 y.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 23 dekabr, 2017 yil.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-sonli “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi buyicha Harakatlar strategiyasi to‘g’risida”gi Farmoni.
6. Sh.M. Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. – 56 b.
7. Sh.M. Mirziyoev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. -104 b.
8. Sh.M. Mirziyoev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –Toshkent: O‘zbekiston, 2017. -48 b.
9. Sh.M. Mirziyoev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. -488 b.
10. Inson taraqqiyoti. Darslik. I.f.d., prof. Q.X. Abduraxmonov tahriri ostida. - T.: Fan va texnologiya, 2014. - 476 s.
11. Микроэкономика: учеб. / Под.ред. Грязновой А.Г. и Юданова А.Ю. М.: КНОРУС, 2010. - 704 с.
12. Алимов Р.О., Расулев А.Ф., Қодиров А.М. “Ўзбекистон иқтисодиётининг рақобатбардошлигини ошириш муаммолари: назария ва амалиёт”. Монография. T.:Consauditinform - Nashr, 2006. - 438 б.205
13. Горбунов А. Национальная конкурентоспособность. – М.: «Анкил», 2010.- 256с.
14. Мазилкина Е.И, Паничкина Т.Г.Управление конкурентоспособностью. Учеб. пособ. - «Омега-Л», 2009. - 325с.
15. Michael E. Porter. Competitive strategy: Techniques Analyzing Industries and Competitors. The free press. New York London Toronto Sydney Singapore.2005
16. Пардаев М.Қ. Иқтисодий таҳлил назарияси. Дарслик. 2-нашр. Т.: “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2021. – 588 бет
17. Пардаев М.Қ., Холиқулов А.Н., Жумаева Г.Ж. Инвестицион
лойиҳалар таҳлили. Ўқув қўлланма. Т.: “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2021. – 252 бет. Т.: “Инновацион
ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2021. – 252 бет.
18. Пардаев М.Қ., Калонов М.Б., Шадиева Г.М., Ибодов К.М. Соҳа
маркетинги. Ўқув қўлланма. Т: “Fan va texnologiyalar nashriyotmatbaa uyi”, 2021. – 380 бет.
19. Пардаев М.Қ., Аминов З.Ю. Хизмат кўрсатиш корхоналар иқтисодий хавфсизлиги: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Монография. Самарқанд: “Зарафшон” нашриёти, 2020. – 220 бет.
20. Пардаев М.Қ., Бабаназарова С.А., Кузиев З.Б., Очилова Ҳ.Н. Таълим хизматлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш масалалари. Монография. Т.: “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи” нашриёти, 2020. – 260 бет.
21. Пардаев М.Қ., Абдурахманов Х.Х., М.А.Маҳкамова, О.М.Пардаев, С.А.Бабаназарова. Рақамли иқтисодиётнинг назарий ва амалий масалалари. Рақамли иқтисодиётнинг назарий ва амалий масалалари. Монография. Т: “Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi”, 2021. – 172 бет.
22. Пардаев М.Қ., Пулатов М.Э., Пардаев О.М., Бердикулова И.Р.
Маркетинг тадқиқотларида статистик таҳлили. Ўқув қўлланма.
Т.: “Фан ва технология” нашриёти, 2018. – 448 бет.206
23. Пардаев М, Хасанов Б., Исроилов Ж., Пулатов М., Эшбоев Ў,
Холиқулов А.Н. Молиявий ва бошқарув таҳлили. Ўқувқўлланма, Т.: Чўлпон, 2012, 400 бет
24. Пардаев М.Қ., Холиқулов А.Н., Рахимов Ҳ.А. Меҳмонхона
хўжаликларида самарадорликни ошириш муаммолари. Монография. Иқтисодиёт. – Тошкент. 2013, 210-бет
25. Пардаев М.Қ., Холиқулов А.Н. Иқтисодиёт субъектларида омилли таҳлилни такомиллаштириш. Монография. Наврўз. – Тошкент. 2014, 236-бет
26. Porter, M. E. The Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance. NY: Free Press, 2010.
27. Портер М. «Конкурентное преимущество» 2-е издание. Москва - 2006. 1200с.
28. Портер М. «Конкурентная стратегия» 2-е издание. Москва - 2012.- 936с.
29. Рубин Ю.Б. Конкуренция: Упорядоченное взаимодействие в профессиональном бизнесе. - М.: Маркет ДС, 2010. - 464 с.
30. Тарануха Ю.В. «Конкуренция и конкурентная стратегия».
Учебное пособие. М6 2008. - 270 с.
31. Философова Т.Г, Быков В.А. Конкуренция инновации. Учеб. пособ. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2008. - 295 с.
32. Чепурин М.Н.,. Киселева Е.А. «Курс экономической теории».
Учебник. -М: «АСА», 2009. - 758 с.
33. Xodiyev B.Y., Shodmonov SH.SH. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -
T.: «Barkamol Fayz media», 2017, 159-b.
34. Холиқулов А.Н., Бердиқулов В., Ибодов К.М. Таққослама
менежмент. Ўқув-қўлланма, Т.: Иқтисод-молия нашриёти, 2021
йил – 162 бет
35. Холиқулов А.Н., Махмудова Д.Р. Иқтисодиётни стратегик
ривожлантириш шароитида кичик бизнесни бошқаришни
такомиллаштириш. Монография. Самарқанд, СамДЧТИ нашрматбаа маркази, 2020 йил – 126 бет
36. Худайбердиев У.Х. Статистика. Ўқув қўлланма Самарқанд,
СамДЧТИ нашриёти, 2019 й. – 262 бет.207
37. Худайбердиев У.Х., Холиқулов А.Н. Хизмат кўрсатиш соҳаси
ривожланиши ва муаммолари. Монография. Самарқанд,
СамИСИ, 2020 124 бет.

ILOVALAR

• 
  http://el.tfi.uz/images/Strategik_menejment_uzb.pdf
  
• 
  https://jolly-me.ru/uz/zhelezo/cifrovoi-dvoinik-digital-twin-element-kotorogo-tak-ne-hvatalo-apparat/
  
• 
  http://staff.tiiame.uz/storage/users/14/books/i0OJITJpvjmo71kpoHwpfonMZuJdOxYrBo5fJ8l6.pdf
  
• 
  http://staff.tiiame.uz/storage/users/538/books/qlLi5yDXVZzgF4oVKmbNpv47DmzrxZpNAQReYtQU.pdf
  
• 
  http://www.agriculture.uz/filesarchive/strategik%20menejment.pdf
  

1^ https://fayllar.org/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-maxsus-talim-vazirligi-na-v24.html?page=6

2^ https://arxiv.uz/ru/documents/referatlar/iqtisodiyot/marketing-strategiyasini-mavjud-vaziyatga-moslashtirish

3^ https://azkurs.org/tarmoqdagi-umumiy-vaziyat-va-undagi-raqobatning-taxlili.html

4^ https://eurodomik.ru/uz/materialy/tipovye-konkurentnye-strategii-po-m-porteru-osnovnye-konkurentnye-strategii-m-porter.html

5^ https://arxiv.uz/ru/documents/referatlar/iqtisodiyot/marketing-strategiyasini-mavjud-vaziyatga-moslashtirish

6^ https://fayllar.org/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-maxsus-talim-vazirligi-na-v150.html?page=54

7^Raqobatli strategiyaning moxiyati kompaniyaning o‘z tashqi muxitiga bo‘lgan munosabatidir M.YE.Porter

8^ http://hozir.org/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-maxsus-talim-vazirligi-na-v149.html?page=57