Mavzu: Tarix darslarida tafakkur, malaka va ko’nikmalarni hosil qilish va uning ahamiyati

 

 

 

---

 

11 

"Jaxon tarixi" fanining o‘qitish va o‘rganishning 

asosiy tamoyillari 

 

        O‘zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan keyin ijtimoiy- iktisodiy, 

siesiy  o‘zgarishlar  bilan  birga  xaetimizni  xal  etuvchi  muxim  masalalar  katorida 

ta’lim  tizimini  tubdan  uzgartirish,  uni  yangi  zamon  talabi  darajasiga  kutarish, 

barkamol  avlodimiz  bilim  darajasini  jaxon  andozalariga  etkazish  uchun  muxim 

ishlar  kilinmokda.  "Ta’lim  to‘g‘risida"gi  Konun  va  "Kadrlar  tayerlash  Milliy 

dasturi"ning  kabul  kilinishi  ta’lim-tarbiyani  rivojlantirishda  yangi  boskichning 

boshlanishidir. 

           Keyingi  yillarda  umumta’lim  maktablarda  tarix  fanini  o‘qitishda  katta 

o‘zgarishlar buldi. "O‘zbekiston tarixi" aloxida mustakil fan sifatida ukitilib, dars 

soatlari  ko‘paytirildi.    "Jaxon  tarixi"ning  o‘qitilishi  soxasida  xam  davr  talabidan 

kelib  chikkan  xolda  o‘zgarishlar  sodir  buldi.  Mavzularning  bir  kismi  yangilandi  . 

YUrtboshimiz  ta’kidlaganidek:"…  zamon  talabi  shuki,  professor  va  o‘qituvchilar 

uzlarida  mavjud  bilim  va  saviya  bilan  cheklanib  kolmasdan,  balki  xorijiy 

mamlakatlar  tajribasini  kunt  va  sabot  bilan  urganib,  magzini  chakib,  undan  keyin 

uz  talabalariga  sabok  berishlari  zarur"  ("  Marifat"  gazetasi.  1995  yil  11  oktyabr 

soni.)  

SHu sababli yangi dasturda umumbashariy kadriyatlar va istiklol mafko‘rasi ruxida 

yoshlarga bilim  berish  asosiy  maksad  kilib  kuyilmokda. "Jaxon  tarixi" ni o‘qitish 

kuyidagicha taksimlangan: 

V  sinf  (34  soat)  -  "Jaxon  tarixidan  xikoyalar"  eng  kadimgi  davrdan  xozirgi 

kungacha bo‘lgan dune davlatlari tarixidan ayrim eng muxim vokealar urganiladi. 

VI sinf (34 

VII sinf ( 51 soat) - "Jaxon tarixi" dune xalklari tarixining U asrdan XUP asrgacha 

bo‘lgan davrini urganadi. 

VIII sinf (51 soat) -"Jaxon tarixi" XUP asr urtalaridan X1X asrning 70-yillarigacha 

bo‘lgan davrni kamrab oladi. 

---

 

12 

IX  sinf  (51  soat)  -  "Jaxon  tarixi"  X1X  asrning  70-yillaridan  to  1914  yilgacha 

bo‘lgan davrni uz ichiga oladi.  

"Jaxon  tarixi"  fani  insoniyatning  o‘tmishdagi  xaetini,  jamiyatning  tabiiy  va 

ijtimoiy  tarakkietini,  unga bog‘liq  bo‘lgan  vokealarni o‘ziga xos  xamda  xilma-xil 

kurinishda  urganadi.  "Jaxon  tarixi"  fanining  ta’lim  va  tarbiyaviy  maksadi  : 

insoniyatning  kadimgi  davrdan  xozirgi  kungacha  bosib  utgan  tarixiy  yuli,  uning     

ijtimoiy,  ma’naviy,axlokiy  tajribasi  xakidagi  bilim  asoslarini  egallagan  barkamol 

shaxsni  tarbiyalash;  o‘quvchilarda  tarixiy  bilimlarni  ijodiy  kullash,  tarixiy  vokea 

va  xodisalarni  taxlil  kilish  asosida  tushunish  kobiliyatini  rivojlantirish,  bilim, 

kunikma va  malakalarining yukoriligini ta’minlash; o‘quvchilarni inson xukuklari 

va  demokratik  kadriyatlarni  xurmat  kilish,  vatanparvarlik  va  xalklar  o‘rtasidagi 

xamjixatlikni  idrok  kilish  ruxida  tarbiyalash;  uz  xalki  va  boshka  millat 

vakillarining  tarixi  va  madaniyatiga  kizikish,  xurmat  kilish  kunikmasini 

rivojlantirish, butun insoniyat madaniy  merosini saklash va ko‘paytirishga intilish 

xissini kuchaytirishdan iboratdir. 

         "Jaxon  tarixi"ni  chukurrok  o‘rganish  respublikamizning  xorijiy  mamlakatlar 

bilan  iktisodiy  va  madaniy  alokalarining  yaxshilanishiga  yordam  beradi.  "Jaxon 

tarixi"  fanini uzlashtirish  mamlakatimiz  ijtimoiy-siesiy  xaetini  teranrok  anglashga 

va uni boshka mamlakatlardagi ijtimoiy-siesiy xaet bilan solishtirib zarur nazariy-

ilmiy,  goyaviy-tarbiyaviy  xulosalar  chikarishga  xamda  milliy  mafko‘raning 

shakllanishiga  yordam  beradi;  dune  rivojlanishining  o‘ziga  xos  yullarini 

tushunishga  va  kelajak  istikboli  xakida  tasavvur  xamda  mafko‘raga  ega  bo‘lish 

malakasini  shakllantiradi;  bozor  iktisodietiga  utaetgan  respublikamizdan  bu 

boskichni  oldinrok  bosib  utgan  mamlakatlar  tarixi  va  tajribasi  bilan  tanishtiradi 

xamda  ularning  tajribalarini  O‘zbekiston  sharoitida  ijodiy  kullanilishi  uchun 

manbalar  yaratadi.  "Jaxon  tarixi"  fani  baynalmilalchilik  tarbiyasining  muxim 

vositasidir.  

tarixi"ni  o‘qitish  va  o‘rganish  davomida  qo‘shimcha  material  sifatida  

o‘rganiladigan davrga oid xaritalar,  

---

 

13 

rasmlar,  albomlar,jadvallar,  tarixiy-badiiy  asarlar  va  boshka  kurgazmali 

kurollardan foydalaniladi. 

        Xulosa  qilib  aytganda,  "Jaxon  tarixi"ni  o‘qitishning  tarbiyaviy  maksadi 

olingan  bilimlar  natijasida  uz  xaetining  kelajagini  belgilash,  o‘z  vatanini  boshka 

rivojlangan  davlatlar  katoriga  chikarish  uchun  xalol  mexnat  kilish,  umuminsoniy 

kadriyatlarni,  uz  madaniyati  va  boshka  xalklar  madaniyatini  xurmat  kiladigan 

ma’naviy  etuk  yoshlarni  kamolga  etkazishga  xissa  kushishdan  iboratdir. 

O‘quvchilarning  ijodiy  fikrlash  kobiliyatini  ustirish,  davr  talabi  buyicha 

dunekarashini  shakllantirish,  uz  yurtiga  sadokat  xissini  tarkib  toptirish, 

umuminsoniy kadriyatlarni xurmat kiladigan ma’naviy etuk shaxslarni tarbiyalash 

kabi vazifalar o‘qituvchilar oldida turgan dolzarb vazifalardan xisoblanadi. 

    Tarix  ta’limi  murakkab  va  ko‘p  kirrali  jarayonni  tashkil  etadi.  Dars  jarayonida 

biz  surash  eki  suxbat  davomida  o‘quvchilar  bilimini  tekshiramiz,  ularni  ilgari 

utilgan  mavzular  yuzasidan  olgan  bilimlarini  yanada  mustaxkamlaymiz, 

o‘rganilayotgan  tarixiy  materialni  taxlil  etish  va  umumlashtirish  yuli  bilan  uning 

mazmunini  o‘quvchilar  tomonidan  atroflicha  uzlashtirib  olishlariga  xarakat 

kilamiz.  SHuningdek,  dars  davomida  o‘quvchilarni  yangi  tarixiy  tushunchalarni 

samarali    uzlashtirishlari  uchun  uzlarida  mavjud  bo‘lgan  ilgarigi  tarixiy  material 

asosida  ularning    bilimlarini  chukurlashtirish,  kengaytirish,  sistemalashtirish 

xususida izchillik bilan ish olib boriladi. Eng asosiysi, dars davomida o‘quvchilarni 

o‘rganilayotgan  tarixiy  material  ustida  samarali  ishlash  kobiliyatloari  va 

malakalarini shakllantirib borishga erishmogimiz lozim. CHunonchi: o‘quvchi dars 

jarayonida  tarixiy  xaritalar  bilan  erkin  ishlashi  va  ularga  karab  anik  muljal 

olmoklari,  tarixiy  xujjatlar  va  o‘lkashunoslik  materiallari  ustida  mustakil  ishlay 

bilishi,  ularni  kiesiy  takkoslashi,  tarixiy  faktlarni  to‘g‘ri  taxlil  eta  bilmogi  lozim. 

Bularning xammasi tarix darsining (umuman ijtimoiy fanlardan, jumladan inson va 

jamiyat  kursidan  utkaziladigan  xar  kanday  darsning)  didaktik  tomonini 

xarakterlaydi, uning goyaviy mazmunini atroflicha ochib berishga xizmat kiladi. 

     Tarix darsi qator ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni xal etishga  karatilganligi 

bilan  xarakterlanadi.  Tarix  darsida  ta’lim-tarbiya  vaifalarining  ko‘pkirraligi  uni 

---

 

14 

o‘qitishda kullaniladigan ko‘p xilli metodlar  bilan tavsiflanadi. 

     Xozirda milliy mafko‘ra va milliy goya konsepsiyasini yaratish borasida bir 

kancha ishlar amalga oshirilmokda. SHuning barobarida yurtimiz tarixini o‘rganish 

va  uni  esh  avlodga  etkazish  xam  muxim  vazifalardandir.  Xalkimiz  tarixini 

xakkoniy  yoritish  masalasiga  YUrtboshimiz  xam  aloxida  e’tibor  bilan  karab,  bu 

borada zarur taklif va tavsiyalarni berib bormokdalar. Bevosita Prezidentimizning 

sa’y-xarakatlaribois mazkur masala davlat siesati darajasiga kutarildi.  Masalaning 

bunchalik dolzarb axamiyat kasb etaetganligining sbabi nimada? 

1)  istiklolga  erishganimizdan  sung,  xalkimizning  ruxini,  gururini  ifodalovchi 

xakkoniy  tarixini  yaratish  zaruriyati  tugildi.  Busiz  tarakkietning  biror  pogonasiga 

kutarilish tugul, kulga kiritilgan ulug saodatni asrab kolish xam kiyin. 

2)  Tarix  milliy  mafko‘ramizning  asosiy  omili,  jonbaxsh  tomirlaridan 

xisoblanadi. 

Tariximizda 

yuz 

bergan 

vokea-xodisalar 

bugungi 

milliy 

mafko‘ramizning amaliy kurinishlaridandir. CHunki xar bir vokea-xodisa zamirida 

uning  ishtirokchisi  bo‘lgan  xalk,  guruxning  manfaatlari,  orzu  va  intilishlari  etadi. 

Bunday  tarixiy  manbalarni  o‘rganish  esh  avlod  ongida  Vatanga,  xalkiga  bo‘lgan 

muxabbatni kuchaytiradi.  

Oliy  o‘quv  yurti  kutubxonalarida  yangi  taxrirdagi  tarix  darsliklari  etarlicha  emas, 

borlari xam isloxga MUXTOJ. 

          Tarix  o‘qitishda  mo‘zey  va  saxatlar  ussularini  foydalanish  tarixiy  bilimni 

mustahkmalashda ahamiyatga ega. Eng qulay tomoni bu maktabda mo‘zey tashkil 

qilish va eksponatlardan tarix darsida foydalanish. O‘lkani va unda mavjud bo‘lgan 

tarix  va  madaniyat  edgorliklarini  muhofaza  qilish,  o‘rganish  va  ulardan 

foydalanish  har  bir  fuqoraning  muqaddas  burchidir.  Tarixchilarga  bu  qonun 

muqaddas  dasturilamon  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Biz  eshlarni  tarixiy  edgorliklarni 

avaylab  saqlashga  tarixiy  obidalarga  mehr-muhabbat  bilan  qarashga  o‘rganib,  bu 

edgorliklar  faqat  o‘tmishni  o‘rganish  uchungina  emas,  shu  bilan  birga  ilm-fanni, 

xalq  moarifi  va  madaniyatini  yanada  rivojlantirish  uchun  ham  bebaho  durdona 

ekanligini singdirish ruhida tarbiyalashimiz kerak. 

---

 

15 

    

Maktab  mo‘zeyi  eshlar  oldiga  qo‘yidagi  vazifalarni:  birinchidan,  jamiyat 

hayoti  va  xalq  turmushidagi  eng  muhim  tarixiy  voqealarni,  davlat  va  harbiy 

arboblarning,  xalq  qahramonlarining  hayoti  va  faoliyati  bilan  bog‘lik  bo‘lgan 

binolar, inshoatlar, esdalik joylarni o‘z o‘lkasiga bog‘lab o‘rganishni, ikkinchidan, 

arxeologiya  edgorliklari:  ko‘hna  shaharlar,  qo‘r’onlar,  qal’alar,  qadimiy 

manzilgohlar,  istehkomlar,  korxonalar,  kanallar,  yo‘llarning  qoldiqlari,  qadimiy 

dafn  joylar-mozoratlarni,  tosh  haykallar,  qoyalardagi  tasvirlarni,  qadimiy 

buyumlarni  o‘z  joyiga  bog‘lab  o‘rganishni,  uchinchidan,  me’morchilik  obidalari 

tarixiy  markazlar,  kvartallar,  maydonlar,  ko’chalar  shahar  boshqa  aholi 

yashaydigan  manzillarning  qadimiy  to‘zilishi,  qurilishi  va  qoldiqlarini,  san’at 

diniy, harbiy, xalq me’morchiligi inshoatlarini, tabiat landshaftlarini o‘z xududiga 

moslab  o‘rganishni,  t6rtinchidan,  san’at  yodgorliklari  monumental,  tasviriy, 

amaliy-dekorativ  va  boshqa  turdagi  san’at  asarlarini,  beshinchidan,  yodgorlik 

hujatlari-davlat  hokitiyat  organlari  va  davlat  boshqaruv  organlarining  aktlari, 

boshqa ezma va grafik hujjatlar, kinofoto hujjatlar va tovush ezuvlari, shuningdek, 

qadimiy va boshqa qulezmalar hamda arxivlar, filmlar va musiqa ezuvlar shu kabi 

nozir materiallarni izlab topish, o‘rganish va umumlashtirish vazifalarini quyadi. 

irgi  vaqtda  maktab  mo‘zeyi  tashkil  qilingan  maktablarda  o‘quvchilarini  ijtimoiy 

fanlardan  olaetgan  bilimlari,  mustaqil  ishga  va  mehnatga,  o‘tmish  tarixi  va 

madaniyatiga  qiziqishlari  o‘sib  boraetganligi  aniqlanmoqda.  SHuningdek,  yuqori 

sinf  o‘quvchilarining  bilim  doirasi  kun  sayin  kengayib,  dastlabki  ilmiy-tadqiqot 

ishlariga  bulgan  qiziqish  sezilarli  darajada  o‘smoqda.  Ayniqsa  davlat  mo‘zeylari 

bo‘lmagan rayonlarda maktab mo‘zeyining ahamiyati katta. 

 

  

Tarix  o‘qitishda  maktab  muzeyidan  tashqari  davlat  muzeylariga, 

tarixiy joylarga sayoxatlar yushtirish mumkin. 

 

      

Tarix  o‘qitishda  muzey  eksponatlaridan  foydalanish  uchun  avvalo  muzey 

fondini  yaxshi  bilish  kerak.  Maktab  mo‘zey  fondi  quyidagicha  bo’lib  qo‘yilsa 

mqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Masalan,  birinchi  bo‘limi.  Ibtidoiy  jamoa  va  quldorlik 

jamiyati”  deb  nomlash  mumkin.  Bu  bo‘limga  asosan  o‘z  o‘lkasidan  yoki 

---

 

16 

urganilaetgan  xududidan  (agar  shunday  manbalar  bo‘lsa)  topilgan  arxeologiyaga 

oid materiallar, masalan, Teshiktosh  g‘orining yasama ko‘rinishi, M.M.Gerasimov 

tomonidan  rekonstruksiya  qilingan  i-o  yashar  neandertal  bolaning  darslikdagi 

haykalining tasviri, ”Ibdidoiy odam-sinotrop ovda” degan rasmdan ko‘chirma yoki 

yasama  ko‘rinishi,  arxeologiyaga  oid  qazilmalar  natijasida  topilgan  tosh  davriga 

oid  turli  xil  mehnat  qurollari,  sopol  idishlarning  siniqlari,  xullas  aaleolit,  neolit, 

eneolit,  mis,  bronza  va  temir  davriga  oid  qurollardan  namunalar.  sal  nusxalar 

bo‘lmagan holda ularning yasalma ko‘rinishlarini yoki ko‘chirma nusxalar qo‘yish 

mumkin. 

        Muzey  eksponatlari  va  sayoxat  natijalaridan  ma’lum  darslarda  foydalanish 

mumkin.  O‘qituvchi  agar  maktab  muzeyi  bor  bo‘lsa,  ma’lum  darsda  muzey 

xonalaridan  foydalansa  bo‘ladi.  SHuningdek  dars  oldidan  mavzu  o‘quvchilarga 

tanishtirilib,  davlat  o‘lkashunoslik  muzeyiga,  yoki  tarixiy  o‘rinlarga  sayoxat 

uyushtirish  mumkin.  Natijalari  esa  dars  paytida  qo‘l  keladi.Misollar  keltirish 

mumkin. Qoraqalpog‘iston tarixi darsida, masalan yo Qoraqalpog‘iston xududidagi 

quldorlik davlati” degan mavzu oldidan davlat O’lkashunoslik muzeyi eksponatlari 

bilan  tanishishga  bo‘ladi.  Mo‘zeydagi  Qo‘yqirilgan  qal’a,  Tuproqqal’a 

xaroblaridan  topilgan  topilmalar,  ularning  maketlarini  va  boshqa  yodgorliklarni 

ko‘zi  bilan  kurib  qabul  qilgan  o‘quvchilar  olgan  tasavvur  va  bilimlarini  og‘zaki 

yoki yozma tarzda ifodalab beradi. 

     

Ikkinchi bo‘limni ”Feodalizm davri” deb nomlash va bu bo‘limga feodalizm 

davrida  yaratilgan  tarixiy  va  madaniyat  edgorliklaridan  Samarqand,  Buxoro  va 

Xivadagi  me’morchilik  yodgorliklarini  aks  ettiruvchi  fotosuratlar  va  Bolaliktepa 

(V-VI asr), Panjakent, Varaxsha, Afrosiyob, Dalvarzin va Axsikentlardan topilgan 

arxeologiyaga  oid  har  xil  topilmalar  va  sopol  idish-tovoqlar,  o’sha  davrga  doir 

tanga-chaqa  pullardan  namunalar  qo‘yish  mumkin.  Uchinchi  bo‘limni  ”O‘lkamiz 

chor  Rossiyasi  qaramligida”  deb  nomlash  mumkin.  Bunda  chor  Rossiyasi 

zulmidan  mahalliy  omma  va  jafokosh,  tutqinlikda  huquqsiz  kun  kechirgan 

xalqimizga  talluqli  materiallardan  qo‘yilsa,  Buxoro  amiri  Xiva  xonligi,  Qo’qon 

xonliklari  o‘rniga  kelgan  chor  hukumati  zulmidan  huvillab  qolgan  qishloqlar 

---

 

17 

haqidagi  ma’lumotlar  muzey  materiallarida  aks  ettirilsa  o‘quvchilar  ko‘z  o‘ngida 

o’tmish  aniq  tasvirlanadi  va  chorizm  siesatiga  nisbatan  qahr-g‘azab,  mehnatkash 

ommaga  nisbatan  mehr-muhabbat  uyg‘otadi.  To‘rtinchi  bo‘lim  ”Xozirgi  davrda 

jonajon  o’lkam”  deb  nomlansa  va  bu  bo‘limda  O‘zbekistonning    shu  kungacha, 

ya’ni  mustaqil  jumxuriyatlar  tashkil  topayotgan,  shuningdek  O‘zbekiston  ham 

mustaqillikni  qo‘lga  kiritib,  unda  yashayotgan  xalqlar  o‘z  tarixi,  madaniyati, 

o‘zligini anglayotgan, xorijiy davlatlar bilan ham iqtisodiy, ham madaniy alohalar 

kun sayin yaxshilanayotgan hozirgi davrgacha bo‘lgan o’lkaning iqtisodiy, siyosiy 

va  madaniy  hayotini  isbotlovchi  dalillar  muzey  eksponatlari  qatoridan  joy  olsa, 

muzey  o‘shandagina  maktabning  haqiqiy  muzeyiga  aylanadi  va  uning  ma’lum 

tarbiya ishlariga qo’shayotgan xissasi yanda oshadi.