Mavzu: tafakkur to’G’risida umumiy tasavvurlar reja

Taqqoslash insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlarning o’zlashtirilishida, voqyelikni to’laroq aks ettirishida bir-biriga o’xshash jihatlar tafovutini, shuningdek, bir-biridan farq qiladigan tomonlar o’rtasidagi o’xshashlikni topishdan iborat fikr yuritish operasiyasi katta ahamiyatga ega. Taqqoslash-shunday bir tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya vositasi bilan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o’xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi.
XIX-XX asrlarda yashagan allomalardan biri taqqoslashning psixologik mexanizmi to’g’risida juda ilg’or fikrlarni ilgari surib, quyidagi mulohazalarni bildiradi: «Agar siz tabiatning biror narsasini ravshan tushunib olishni istasangiz, uning o’ziga juda o’xshash bo’lgan narsalardan tafovutini topingiz va uning o’zidan juda uzoq bo’lgan narsalar bilan o’xshashlik topingiz. Ana shunda siz shu narsaning eng muhim, hamma belgilarini payqab olasiz, demak, shu narsani tushunib olasiz».
Kuzatishlar shuni ko’rsatdiki, inson, ko’pincha, jamiyat formasiyalarini o’rganish davrida, ularning avvalgi mohiyatini keyingi formasiyani o’rganish paytida yanada chuqurroq va puxtaroq egallab oladi.
Mazkur jarayon to’g’risida fikr yuritilganda, so’zning negizini o’zlashtirishda o’zakning muhim belgilarini (xossalarini) to’laroq tushunib olish kabi ko’pgina aqliy harakatlarni keltirib o’tish maqsadga muvofiqdir.
Bilish obyekti hisoblangan narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlikni yoki farqni, tenglik yoki tengsizliklarni, ayniyat yoki ziddiyatlarni aniqlashdan iborat bo’lgan fikr yuritish operasiyasi bilishning dastlabki va zarur vositasi bo’lib hisoblanadi. Ajdodlarimiz taqqoslashning ta’limdagi roli to’g’risida shunday fikrlarni bildirgan edi: Taqqoslash har qanday tushunishning va har qanday tafakkurning asosidir. Olamdagi narsalarning hammasini taqqoslab ko’rish yo’li bilan bila olmasak, boshqa yo’l bilan bila olmaymiz, agar biz hyech narsa bilan solishtirishimiz va farqini bilib olishimiz mumkin bo’lmagan biron bir narsaga duch kelganimizda eda, u holda biz shu narsa to’g’risida hyech qanday fikr hosil qila olmagan bo’lar edik.
Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, taqqoslash fikr yuritish operasiyasi sezgilarimizda va idroklarimizda hali gavdalanmagan o’xshashlik va tafovutni topish zaruriyati vujudga kelgan paytda namoyon bo’ladi. Psixologiyada yana shu narsa ma’lumki, sezgi va idrokimizda dastavval narsalarning va hodisalarning o’xshash va farqlanuvchi tomoni ko’zga yaqqol tashlanadi.