Мавзу: Сирдарё дарёсини 132-гидропости буйича сувни уртача сарфини

Сирдарё баъзан, Танаис, зардуштийларнинг муқаддас китоби Aвестода Дану, хитой транскрипсиясида Яоша, 10-асрда ёзилган географик асар — „Худуд улолам“да Хашарт, руний (туркий) ёзувларида Йенчуўгиз, Фирдавсийнинг „Шоҳнома“сида ва Ҳамдуллоҳ Қазвинийнинг „Нузҳат улҚулуб“ асарида Гулзарриюн, араблар келгандан кейинги кўпгина солномаларда Сайхун, араб географларидан Ибн Хурдодбеҳ асарларида (9—10-асрлар) Хашарт ва Қанқар, Беруний асарларида Хасарт шаклларида тилга олинган. Aйни вақтда у қайси йердан оқиб ўтишига қараб Оби Фарғона (ёки Фарғона дарёси), Ўзган дарёси, Оби Хўжанд (Хўжанд суви), Наҳр ошШош (Шош дарёси), Банокат дарёси деб ҳам аталади.

Сирдарё атамаси дастлаб Рим тарихчиси Плиний асарида (мил. 1-аср) „Силис“ шаклида учрайди. „Силис“ ёки „Сир“ сўзи бу дарё атрофида яшаган қабила номидан олинган бўлса керак.

Географик жойлашуви

Фарғона водийсининг шарқий чеккасида, Балиқчи қишлоғи ёнида Норин дарёси билан Қорадарё қўшилган жойдан С. деб аталади. Ўзбекистоннинг Aндижон, Наманган, Фарғона, Тошкент, Сирдарё вилояти, Тожикистоннинг Суғд вилояти ва Қозоғистоннинг Жан. Қозоғистон ва Кизилўрда вилоятлари бўйлаб аввал ғарб, жануби-ғарб томон, сўнгра еса шим., шим.ғарбга оқиб бориб, Орол денгизига қуйилади.

Уз. 2272 км, Норин дарёсининг бошланиш жойидан —3018 км. Дарё ҳавзасининг майдони тахминан 462000 км², унинг асосий сув ҳосил бўладиган қисми еса 219000 км².

Табиати

С. ҳавзасининг тоғли қисмида Оқшийрақ, Бўрқўлдўй, Отбоши, Олай, Туркистон ва Нурота тизмалари бўйлаб, шимолий да еса Терскай Олатови бўйлаб оқади. Тизмаларнинг чўққилари кўпинча қор ва музликлар билан қопланиб ётади. Бу тизмаларда 1600 дан ортиқ музлик бўлиб, уларнинг умумий майдони 2200 км²дан зиёдроқ. Ёз ойларида ериб улгурмаган қорлик ҳам кўп.

Фарғона водийсида С.нинг ўзани нисбатан чуқур, қайири ҳам анча пастда жойлашган. Фарғона водийсидан чиқавериш йерида (Бекобод шаҳридан 4 км юқорирокда) С. Фарҳод ГЕС учун қурилган тўғон билан тўсилган. Йилнинг кўп қисмида дарё суви ана шу ГЕСга сув берадиган Фарҳод канали орқали оқади. Бекобод шаҳридан қуйирокда канаддаги сувнинг бир қисми яна қайтадан дарёга қуйилади. Бошқа бир қисми еса "Дўстлик" канали орқали Мирзачўл йерларини суғоришга сарф бўлади. Фарҳод ГЕС тўғонидан юқорида дарё ўзанида каттагина Фарҳод сув омбори барпо етилган.