Mavzu: Sifat-so'z turkumi

Mavzu: Sifat-so'z turkumi

Reja:

1. 
   Sifat haqida ma'lumot
   
2. 
   Sifatlarning ma'no turlari
   
3. 
   Sifatlarning belgini ifodalash usuliga ko'ra turlari
   

A) asliy sifatlar;
B) nisbiy sifatlar.
4.Sifatlarning belgini darajalab ifodalashiga ko'ra turlari.
5.Sifatlarning otlashuvi.
6.Sifatlarning yasalishi.
7.Sifatlarning tuzilishiga ko'ra turlari.
Sifat belgi tushinchasini bildiruvchi so'z turkumlaridan biri. Sifat predmet belgisini bildiradi: tiniq suv, qizil olma, aqlli qiz,kuzgi ishlar, quyuq choy, yosh bola.
Sifat deb predmetning doimiy belgisini bildiradigan qanday? qanaqa? so'roqlaridan biriga javob bo'ladigan mustaqil so'z turkumiga aytiladi,
Sifat mustaqil so'z turkumi sifatida quyidagi leksik-semantik, morfologik, sintaktik belgilarga ega:

1. 
   Sifatlarning belgi tushunchasini ifodalash uning leksik-semantik xususiyati sanaladi: qizil-rang tushunchasini ; jajji-hajm tushunchasini bildiryapti.
   
2. 
   Sifatlarning morfologik belgilari:
   

A) belgi tushunchasiga nom bo'ladi, qanday? qanaqa? So'roqlaridan biriga javob bo'ladi.
B) belgini bevosita yoki bavosita ifodalashiga ko'ra asliy va nisbiy sifatlarga ajratiladi.
V) sifat belgini darajalab ko'rsata oladi: katta-kattaroq, eng katta, kap-katta.
G) sifat yasalishi sistemasiga ega: yeyishadi, ko'rpalik, fusunkor.
D) sifat turlanish va tuslanish xususiyatiga ega emas.


Sifatning sintaktik belgilari:
A) Sifat gapda otga ba'zan fe'lga bog'lanib keladi: aqlli bola yaxshi gapiradi;
B) Sifat o'zi bog'lanib kelayotgan so'z bilan ohang va tartib yordamida bog'lanadi, bitishuv munosabatida bo'ladi;
V) Sifat gapda asosan sifatlovchi-aniqlovchi, kesim, ba'zan ravish holi vazifasida qo'llanadi;
G) Sifat gap tarkibida otlashadi. Bunda gap tarkibida sifat bog'lanib kelayotgan so'z tushib qoladi, sifat ot ifodalagan ma'noni ham, vazifani ham o'z ustiga oladi. Shu tufayli u ot kabi egalik, kelishik qo'shimchalarini olib, o'zgaradi, turlanadi. Bunday holatda gapda ega, to'ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi vazifasini bajaradi.
Masalan; Yaxshi yaxshiga yondashtirar, yomon yo'ldan adashtirar. Yaxshining yaxshiligi tegar har yerda, yomonning kasofati tegar tor joyda.
Sifatlar predmetning rangini, shaklini, mazasini, xajmini va shu kabilarni ifodalashni yuqoridagi misollarda ko'rib o'tdik. Demak, sifatlar ma'nosiga ko'ra turlarga ajratiladi. Ba'zi adabiyotlarda sifatlar ma'nosiga ko'ra 9 turga ajratib beriladi. Biz quyidagi turlarga ajratamiz:

1. 
   Rang-tus ifodalaydigan sifatlar:
   

Qizil-qizil olmani qiz otada, Daryolarni qishki chilla muzlatadi.

2. 
   Maza-ta'mni ifodalayodi: Achchiq olmalardan yeganini ko'rib aftim bkrishib ketdi
   
3. 
   Shakl bildiradigan sifatlar. Bunday sifatlar predmetning tashqi va ichki shaklini ifolaba keladi: Yapasqi jaraxtlarni no'xatday qizil va qora mevalar terib olishadi.
   

Shakl bildiruvchi ba'zi sifatlar holat bildiruvchi sifat tarzida qo'llanadi: uzun (bola), ortiqqina (yigit), tiqmachoq, bo'liq, ingichka, yo'g'on kabi.
Bu sifatlar predmetning ichki va tashqi shakl ko'rinishlarini ifodlaydi.

4. 
   Hajm bildiradigan siftalar. Bunday siftalar predmetning kaatta-kichikligi, uzun-qisqaligi, past-yualandligi, keng-torligi kabi xussuiyatlarni bildiradi. So'qmoq katta yo'qga tutashgan joydan bepoyon dala boshlanar edi. (A.Q.).
   
5. 
   Xarakter-xususiyat bildiradigan sifatlar. Bunday sifatlar jonli va jonsiz predmetlarning o'ziga xos xussuiyatlarini bildiradi. Himmatli, qo'li ochiq, odamshavanda bir yigit yelganlarni qarshi olardi.
   
6. 
   Hid bildiruvchi sifatlar: Oshxonadan dimog'imga ishtahani ochuvchi ёqimli ovqat hidi gup etib urildi.
   
7. 
   Holat bildiradigan sifatlar. Bunday sifatlar predmetning doimiy va doimiy bo'lmagan belgisini bildiradi: sovuq, havo, baquvvat odam. Holat bildiruvchi sifatlar 2 xil bo'ladi:
   

A) psixik holatni ifodalaydi: xursand, xafa, kasal, injiq, joxil. U mahallada katta-kichik: hamma bilan salomlashar, xursand kishi bilan chaqchaqlashib xafa bilan dardlashar edi.
B) Tabiiy holatni ifodalaydi: yosh, qari, keksa. Savalab ёqqan yomg'irdan so'ng oftobning qizib ketishi qari mudarris Kamoliddin Mahmudni ham xujrasidan chiqarib yubordi. (M.I.)

8. 
   O'rniga ko'ra belgi bildiradigan sifatlar: Uydagi gap ko'chaga chiqmasin, nasihat qildi ota.
   
9. 
   Paytga ko'ra belgi bildiradigan sifatlar: Devoriy gazetalar shoirning dastlabki she'rlari matbuoti bo'lgan.
   

Shu o'rinda talabalarga o'zlariga har bir turga kiradigan sifatlar topish topshirig'i berildi.

1. 
   Rang-tus bildiruvchi isfatlar: qizil, sariq, binafsha, zangori, kul rang mosh rang, bug'doy rang.
   

Kul rang, mosh rang perdmetning rangiga nisbat berish orqali rang ma'nosini ifodalayapti. Demak tildagi rang bildiruvchi sifatlar tabiatdagi bor ranglarni ifodalash uchun yetmaydi.
Shuningdek uchun predmetning nomlari rang ifodalash uchun foydalanilyapti barg karam (bargi karam) feruza rang. Bu sifatlar kirillda ajratib, lotinda qo'shib yoziladi: kulrang, moshrang..

2. 
   Hajm, o'lchov, masofa bildiruvchi sifatlar; yiroq, uzoq, keng, tor, chuqur, chog', yirik, mayda, kichik, katta, baland, past.
   
3. 
   Hid bildiruvchi sifatlar: xushbo'y, qo'lansa, sassiq, badbo'y, muattar, ёqimli;
   

Tilda ot orqali ham hid ifodalanadi: rayhon hidi, ёg' hidi, kerosin, hidi, baliq hidi, tovuq hidi kabi.

4. 
   Paytga munosabat bildiruvchi sifatlar: tonggi, so'nggi, avvalgi, qishgi, ertangi, kechki, keyingi. Shundan so'ng xarakter xussuiyat va holat bildiruvchi sifatlarlarga alohida to'xtalamiz. Uni quyidagi guruhlarga ajratamiz:
   
5. 
   Xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlar.
   

Bunday so'zlar insonlarning, hayvonlarning, xarakter-xususiyatlarini ifodalaydi: yaxshi, yomon, badjahl, ёqimli, muloyim, ziyrak, mahmadana, dilkash. Ularning ba'zilari faqat inson uchun qo'yiladi. Ba'zilari inson uchun ham, hayvon uchun ham ishlatiladi: ziyrak it, ziyrak bola.
Ular ijobiy yoki salbiy ma'no ifodalaydi: loqayd, betaraf, ba'zilari ikkalasiga ham kirmay neytral ma'no ifodalaydi.
a) Insonning ijobiy xislatlari: odobli, gapday, chaqqon, abjir, mo'min, sodiq, mohir, o'ktam, sipo, quvnoq, ozoda, saf.
b) Salbiy xislatlar: zolim, toshbag'ir, shafqatsiz, quv, ayyor, rasvo, dog'uli, tannoz, xudbin, ikkiyuzlamachi, qabih kabi.
v) loqayd ma'no bildirgan sifatlar; ular kontekstga qarab ijobiy yo salbiy ma'no bildiradi: sho'h, shaddod, to'pari kabi.
Masalan: Gulchexra sal yengiltak va sho'x bo'lsada, o'zi juda mehr-oqibatli qiz. (O.Ё).
g) predmet, narsa, hayvon, jonivor, holat, voqea-hodisalarning xarakter-xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar: xonasi, dolzarb, dabdabali, tashvishli asov, chopag'on, sun'iy, tabiiy, tekin, qimmat, arzon, chidamli, zo'r, yaxshi, yomon ajoyib kabi.
d) holat bildiruvchi sifatlar insonga, hayvonga, hodisaga xos holatlarni bildiradi. Bularning ham o'z navbatida guruhlarga bo'lish mumkin:
a) tabiiy holat belgilari: go'zal, ko'xlik, chiroyli, suluv, latif kabi.
Nuqsoniy belgilar: cho'loq, maymoq, bukir, cho'tir, soqov, g'ilay, ko'r kabi.
b) jismoniy, fizik holatlar: bardam, baquvvat, tetik, yosh, keksa, qari, ojiz, zaif kabi.
v) ruhiy holatni bildiradigan sifatlar: xursand, xafa, jinni, sog', sergak, xushyor, g'azabnok, ma'yus, g'amgin, alamzada kabi.
g) kishilar ahvolini bildiruvchi sifatlar: badavlat, kambag'al, qashshoq, yo'qsil, gado, yetim, mushfiq, musaffir kabi.
d) predmetning harorati: issiq, sovuq, iliq, salqin kabi
ye) tozalikni: saxtiyon, musaffo, sof, toza, isqirt, kir, ozoda kabi
ё) eskilikni, yangilikni: uvoda, juldur, yangi kabi
j) Ho'l-quruqlik: nam, xo'l, quruq, qoq, shilta kabi
z) Tinch-notinchlik: osoyishta, notinch, tinch, bezovta kabi
i) turli holatlar: g'adur-budir, g'ijim, tekis, siyrak, gavjum, ochiq, puxta, omonat.
Sifatlar predmetning belgisini bevosita va bavosita ifodalashiga ko'ra 2 xil bo'ladi.
1. Asliy sifatlar 2 Nisbiy sifatlar
1. Predmetning belgisini bevosita ifodalaydigan, uni darajalab ko'rsata oladigan sifatlar asliy sifatlar deyiladi. Asliy sifatlar predmetning doimiy belgisini ifodalaydi: yaxshi, kattaroq, uzun, yam-yashil.
Juft sifatlar asosan, asliy sifatlardan tarkib topadi: achchiq, chuchuk, yaxshi-yomon, maza-bemaza.
2. Predmetning belgisini o'rin, payt tushunchasiga nisbatlash, mo'ljallash, boshqa predmetga o'xshatish kabi ma'nolar orqali ifodalaydigan sifatlar nisbiy sifat deyiladi. Nisbiy sifatlar belgini bavosita ifodalaydi. Shuning uchun belgini darajalab ko'rsatmaydi. Nisbiy sifatlar boshqa so'z turkumlaridan sifat yasovchi grammatik formalar vositasida yasaladi. Otlardan morfologik usul bilan xoslik, o'xshashlik, o'rni va paytga munosabat, mo'ljal kabi ma'nolarni ifodalovchi sifatlar hosil qilinadi:

• 
  iy, -viy: dekoriy, fizikaviy, ximiyaviy, tarixiy, ommaviy xoslik ma'nosidan sifat yasaladi.
  
• 
  Simon, sifat, -dek, -day affikslarini qo'shib o'xshashlik ma'nosidagi sifat yasaydi: toshsimon, oynasimon, oyday, shishadek, odamsifat, hayvonsifat
  
• 
  g'i, -ki, -qi, -dagi affikslari o'rin va paytga munosabat ifodalovchi sifat yasaydi: qishki, bahorgi, kuzgi, tashqi, tonggi so'nggi, qishloqdagi kabi
  
• 
  lik affiksi mo'ljallanganlik, xoslik, o'lchov ma'nolaridagi sifat yasaydi: ko'ylaklik, ko'rpalik, ko'chalik, oylik, toshkentlik