|
2.3. 1945-2021-yillarda Daniya davlati
Daniya (Danmark), Daniya qirolligi (Konqeriqet Danmark) — Yevropaning
shimoligʻarbidagi davlat, Yutlandiya ya. orolning katta qismini va unga yaqin orollar
guruhi (Zelandiya, Fyun, Lollann, Falster va boshqa)ni oʻz ichiga oladi. Maydon
43043 km
2
(Grenlandiya va Farer orollaridan tashqari); Aholisi 5,59 mln. kishi (2012).
Poytaxti — Kopengagen shahri. Maʼmuriy jihatdan 14 amt (viloyat)ga, amtlar esa
kommunalarga boʻlinadi. Kopengagen va Frederikeberg shaharlari mustaqil maʼmuriy
birlikka ajratilgan boʻlsa ham, ammo amtlarga tenglashtirilmagan. Ichki muxtoriyatdan
foydalanuvchi Farer orollari va Grenlandiya orol Daniya qirolligi tarkibiga kiradi.
Davlat tuzumi. Daniya— konstitutsiyali monarxiya. Amaldagi konstitutsiyasi 1953 yil
5 iyunda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — qirol (qirolicha, 1972 yildan qirolicha
Margrete II). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qirolicha bilan folketing (bir palatali
parlament) amalga oshiradi. Folketing 179 deputatdan iborat. Ular umumiy toʻgʻri va
yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni qirol
(qirolicha) amalga oshiradi. U bosh vazir va hukumat aʼzolarini tayinlaydi hamda
lavozimidan ozod etadi. Tabiati. Daniya hududi keng bargli urmonlar zonasida
joylashgan, yer yuzasi tekislik. Eng baland joyi Yutlandiya yarim oroldagi Ayer-
Bavnexoy tepaligi (172 m). Toʻrtlamchi davrda yer ustini qoplagan muzlikning izlari
saqlanib qolgan. Yutlandiya yarim orol va boshqa orollarning sohillarida qoʻltiqlar va
boʻgʻozlar koʻp. Daniyada qazilma boyliklar oz. Kaolin, boʻr, neft, torf, qoʻngʻir kumir,
gaz va tuz konlari bor. Iqlimi moʻʼtadil dengiz iqlimi, yozi salqin, bahor va kuz fasllari
uzok, davom etadi. Kishi yumshoq. Fevralda oʻrtacha temperatura 0°, iyulda 15—16°.
Yillik yogin 600–900 mm. Yogʻinning koʻp qismi kuzda yogʻadi, bahorda va yozda
yogʻin kam boʻladi. Tez-tez tuman tushadi. Daryolari juda qisqa (eng kattasi Gudeno,
158 km). Kichik oqar koʻl koʻp. Mamlakat gʻarbining tuprogʻi podzol, sharqiniki
qoʻngʻir oʻrmon tuproqlardir. Bu yerlarda dehqonchilik qilinadi. Dengiz sohillarida
oʻtloqi allyuvial tuproq, karbonat jinslarda esa karbonatli qoʻngʻir tuproqlar paydo
boʻlgan. Hududining 10 % ga yaqini oʻrmon bilan band. Qaragʻay, qoraqaragʻay,
qoraqayin va dub oʻrmonlari bor. Bu oʻrmonlarda yovvoyi xayvonlardan ohu, asil va
chipor bugʻu, elik, tiyin, tustovuq uchraydi. Sohillarda parranda koʻp. Yirik
24
qoʻriqxonalari: Xesselyo, Vorse. Aholisining 98 % danlar; olmonlar va frizlar ham bor.
Aholining oʻrtacha zichligi bir km
2
ga 114 kishi. Aholining 84,9 % shaharlarda
yashaydi. Rasmiy tili — dan tili. Dindorlarning 91 % — lyuteranlar. Yirik shaharlari:
Kopengagen, Orxus, Odense, Olborg .
Tarixi Daniya hududida odam qadim zamonlardan beri yashab kelgan. 5—6-asrlarda
bu yerga danlar qabilasi kelib joylashgan va 8-asrda ular Daniyadagi asosiy qabilaga
aylangan. Mamlakat nomi shu qabila nomidan kelib chiqqan. Daniya davlati 9—10-
asrlarda shakllangan. 11-asr boshlarida Buyuk Knud 1 hukmronligi davrida Angliya va
Norvegiya Daniyaga qisqa vaqt qaram boʻlib turdi. Valdemar I (115782), Knud VI
(1182-1202) va Valdemar II (1202—41) qirollik qilgan davrlarda Daniya davlati
birmuncha mustahkamlangan. Skandinaviya davlatlari orasida Daniya iqtisodiy taraqqiy
etgan va siyosiy jihatdan kuchli boʻlgan. 1380 yil D.Norvegiya uniyasi (ittifoqi)
tuzilgan. 1397 yil (Margarita davrida) barcha Skandinaviya davlatlari Kalmar uniyasiga
muvofiq Daniya qirolligiga qoʻshildi. 16-asrning 2-yarmidan yirik xususiy yer egaligi
rivojlana boshladi. Daniya Boltiq va Shimoliy dengiz savdo yoʻlida muhim geografik
oʻrin egallagani tufayli moddiy jihatdan birmuncha fonda koʻrar edi. Boltiq dengizida
oʻz hukmronligini mustahkamlash va Shvetsiyani uning tarkibida ushlab turish
maqsadida Daniya bilan Shvetsiya oʻrtasida koʻp marta boʻlib oʻtgan urushlar
Daniyaning magʻlubiyati bilan tugab, Boltik, dengizida Shvetsiya hukmron boʻlib oldi.
17-asrga kelib Daniyada dastlabki ixtisoslashgan qirol manufakturalari paydo boʻlib,
ular davlatning oʻq-dori, qurol-aslaha va harbiy anjomga boʻlgan ehtiyojini qondirib
turdi. 1660 yil Daniya davlati merosiy monarxiya deb eʼlon qilindi. Frederik III (1648—
70 yillarda idora qilgan) tomonidan eʼlon qilingan qonun (1665) Daniya absolyut
monarxiyaga aylanganini yuridik jihatdan tasdiqladi. Rigsrod (yirik feodallar organi)
bekor qilinib, rigsdag (tabaka vakillari majlisi) ham chaqirilmaydigan boʻldi.
Mamlakatni markazlashtirish maqsadida bir qator tadbirlar amalga oshirildi. 1751—70
yillarda hukumatga boshchilik qilgan graf Bernstorf utkazgan merkantilizm siyosati
Daniyaning xoʻjalik ahvolini ogʻirlashtirdi. Napoleon urushlarida Fransiya tomonida
urushda qatnashgan Daniya magʻlubiyatga uchrab, birmuncha hududidan ajraldi va
xoʻjaligiga katta zarar yetdi. 1840 yil milliy liberal partiya tuzildi (1870 yil tarqatib
yuborildi). 1849 yil iyun konstitutsiyasiga muvofiq Daniya ikki palatali cheklangan
25
monarxiyaga aylandi. Shu yili yirik yer egalari manfaatini himoya qiluvchi konservativ
Do'stlaringiz bilan baham: |
