Mavzu: Saylov tizimi tushunchasi va asosiy printsiplari. Reja: Saylov huquqi: tushunchasi, manbalari, tizimi Saylov huquqi prinsiplari

Uchinchidan, “saylov huquqi” atamasi alohida o’quv kursiga nisbatan ishlatiladi. Bu o’quv kursi saylov munosabatlarini, ularni tartibga soluvchi normalarni o’quvchilarga o’rgatadi.
Saylov huquqining huquq tizimidagi o’rniga kelsak, u alohida huquq tarmog’i bo’lmasdan, Konstitusiyaviy huquqning instituti sifatida e’tirof etiladi.
Darslikning bu bandidagi asosiy masala: saylov huquqi nima? u qanday huquq? degan savollarga javob berishdir. Bunday javoblarni ko’plab manbalarda, darsliklarda uchratamiz.
Saylov huquqi deganda, birinchidan, mamlakatda saylovlarni tashkil etuvchi huquq normalari tushinilsa, ikkinchidan fuqarolarning saylash va saylanishga bo’lgan huquqi tushiniladi.

Bu ta’rif, ya’ni saylov huquqi tushinchasiga boshqa manbalarda berilgan tushunchaga o’hshash bo’lib faqat bir jihati bilan ulardan farq qiladi. Ya’ni bu еrda saylov huquqini faqat fuqarolarning saylov huquqini o’rnatishi va ta’minlashigina nazarda tutilmay, saylov huquqini cheklovchi normalardan ham iboratligi e’tirof etilgan. Konstitusiya va saylov to’g’risidagi qonunlarda kimlar saylovda ishtirok eta olmasligi haqida aniq normalar mavjud bo’lib, bular zaruriy cheklashlardir. Bunday cheklashlar aksariyat mamlakatlar qonunlarida uchraydi va demokratiyaga aslo zid emas.

Masalan, O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida “Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas va saylovda ishtirok etmaydilar”. Bundan tashqari saylov qonuni saylanuvchilar oldiga ba’zi talablarni qo’yadi, masalan ma’lum yoshga еtgan bo’lishi, shu joyda ma’lum yil muqim yashagan bo’lishi va boshqalar.
Demak saylov huquqi faqat o’rnatuvchi, ta’minlovchi normalardan iborat bo’lmay, huquqlarni cheklovchi normalardan ham iborat. Chunki bu normalar ham saylov o’tkazishga bevosita tegishlidir.
Saylov huquqini aniqlashda uning mazmunini bilish, anglash muhimdir. Saylov huquqi mazmunini saylov prinsiplarining, saylov tashkil qilinadigan va o’tkaziladigan qoida va holatlarning, saylov ishtirokchilari maqomining davlat tomonidan huquqiy normalar orqali mustahkamlanganligi tashkil etadi. Saylov huquqi mazmunini yana saylov tadbirlari, xarakatlarining tartibi, bosqichlari, vakolatli organlarning qarorlari tashkil etadi.
Saylov huquqini aniqlashda uning predmetini aniq bilish alohida ahamiyat kasb etadi.
Saylov huquqining fan sifatidagi predmeti yuqoridagi tushunchalardan, mazmunidan kelib chiqadi. Saylov huquq normalari bilan o’rnatiladigan, tartibga solinadigan munosabatlar saylov huquqning predmeti hisoblanadi. Bu munosabatlar fuqarolarning saylov huquqlarini amalga oshirishi natijasida vujudga kelib buning oqibatida tegishli hokimiyat tuzilmalari: Prezident, xalq deputatlari (Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi deputatlari, mahalliy kengash deputatlari) saylanadi. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining tashkil etishda saylov huquqi normalari amal qiladi. Saylov jarayonida vujudga keladigan barcha munosabatlar saylov huquqning predmeti bo’lib, shu huquq normalari bilan tartibga solinadi.
O’zbekiston Respublikasi taraqqiyoti bilan mutanosib ravishda huquq tizimi, huquqiy institutlar ham rivojlanib bormoqda. Ularni chuqur o’rganish zaruriyati vujudga kelmoqda va shu tufayli oliy yuridik o’quv yurtlarida “Saylov huquqi”ni alohida o’quv kursi sifatida o’qitish maqsad qilib qo’yilgan).