Mavzu: Rivojlanish falsafasi reja

Tayanch tushuncha va iboralar : qarama - qarshiliklar birligi va kurashi qonuni, ayniyat, tafovut, ziddiyat, tuknashuv, qarama - qarshiliklar birligi va kurashi, ziddiyat turlari .

Karami - qarshiliklar birligi va kurashi qonuni dialektika qonunlari ichida markaziy urinni egallaydi. Bu qonunga muvofik xar bir narsa bir - biri bilan uzviy aloqada bo’lgan va biri ikkinchi si ni istisno etuvchi qarama - qarshi tomonlarga, kuchlarga ega. Bu qarama - qarshi tomon va kuchlar o’rtasidagi kurash taraqqiyotining manbaini ifodalab, eskining yukolishi va yangining paydo bo’lishiga olib keladi.

qarama - qarshiliklar borligi va kurashi qonuni bilish jarayonida xam uz ifodasini topadi. Ma’lumki, bilish jarayoni bir - biriga uzviy bog’lik bo’lgan xissiy va rasional bilishdan iboratdir. Xissiy bilish orqali inson narsa va xodisalarning fakat tashki tomonlari va xususiyatlari to’g’risida ma’lumot oladi, mavxum tafakkur orqali esa ularning ichki munosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu erda xissiy va rasional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir - biridan farq kiluvchi muxim tomonlaridir.

qarama - qarshi tomonlarning birligi nisbiy, utkinchi xususan uziga xos ziddiyatlar mavjud. Ishlab chikarish bilan iste’mol ishlab chikaruvchi kuchlar bilan ishlab chikarish munosabatlari ijtimoiy borliq bilan ijtimoiy ong o’rtasidagi ziddiyatlar ijtimoiy ziddiyatlardan xisoblanadi.

Ma’lumki, narsalar turli — tumandir. Xamma tomonlari bilan aynan uxshash bo’lgan ikki narsaning uzi yuk. Narsalarning tafovut darajasi xam bir xil emas: muxim va nomuxim tafovutlar mavjud.

Narsa va xodisalardagi tafovutlar qarama — qarshiliklar asosini tashkil etadi. qaram a-qarshshshklar deb shunga aytiladiki, tabiatdagi narsa va xodisalarga mavjud bo’lgan tomonlar, xossalar va yo’nalishlar bir — birini inkor qiladi. bir vaqtning uzida bir — birini taqozo qiladi. Masalan, magnitdagi shimoliy va janubiy kutblar , elektrning manfiy va musbat zaryadlari, atomdagi tortilish va itarilish, ijtimoiy hayotdagi yovuzlik va ezgulik uzaro bir - birini inkor etadi, ayni vaqtda biri ikkinchisini taqozo etadi.

Narsa va xodisalarning qarama — qarshi tomonlari o’rtasidagi munosabat ziddiyat deb ataladi. Tqqnashuv tushunchasi ziddiyatdan farqli ularok. narsa va xodisalarning qarama - qarshi tomonlari keskinlashib. ularning eski chegaradan birgalikda yashashi mumkin bulmay kolgan xolatini belgilaydi. Ziddiyatlar xamma vaqt xam tuknashuv bilan tugamay, balki aloxida sharoitlardagina shunday xolda bo’lishi mumkin. Mana mana shu real munosabatlar karam- qarshiliklar birligi va kurash qonunida aks etib, dialektikaning mohiyati va magzini tashkil etadi.

Xamma narsa va xodisalar ichki ziddiyatlarga va bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan tomonlarga ega.

Kuyosh sistemasi xam qarama-qarshiliklar birligining murakkab namunalaridan xisoblanadi. Sayyoralar sistemasining markazi xisoblangan kuyosh bilan boshqa sayyoralar o’rtasida shunday aloqadorlik mavjudki, bu aloqadorlik markazga intiluvchi tortish kuchi va markazma kochuvchi - itariluvchi kuchlar ta’sirida yuzaga keladi. Shu qarama-qarshi kuchlar o’rtasidagi kurash kuyosh sitemasining yashashi va rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini belgilaydi.

Agar atomni olsak, bir atom moddasi xam, avvalo, musbat va manfiy elektr zaryadlari, proton va elektron kabi murakkab qarama-qarshi tomonlarining yigindisidir. Atom yadrosining uzida tortilish va itarilish kabi kabi qarama-qarshi kuchlar mavjuddir.

Organik dunyodagi rivojlanishni xam qarama-qarshiliklar kurashishisiz tasavvur kilish kiyin. Xayotning uzi shunday qarama-qarshi jarayondirki, bunday xususiyatga ega bo’lishi bilan birga ular o’rtasidagi kurash mutlakdir. Davr utishi bilan kurashning ba’zi anik shakllari bilish jarayonida xam uz ifodasini topadi. Ma’lumki, bilish jarayoni bir - biriga uzviy bog’lik bo’lgan xissiy va rasional bilishdan iboratdir. Xissiy bilish orqali inson narsa va xodisalarning fakat tashki tomonlari va xususiyatlari to’g’risida ma’lumot oladi, mav’um tafakkur orqali esa ularning ichki munosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu erda xissiy va rasional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir - biridan farq kiluvchi muxim tomonlaridir.

Qarama - qarshi tomonlarning birligi nisbiy, utkinchi xususiyatga ega bo’lishi bilan birga ular o’rtasidagi kurash mutlakdir. Davr utishi bilan kurashning ba’zi anik shakllari yukolishi mumkin, ammo qarama — qarshi tomonlar o’rtasidagi kurash xar doim bo’lgan va bulaveradi. SHu bilan bir katorda, qarama - qarshi tomonlar taraqqiyot davomida turli xil vazifani bajaradi. qarama — qarshilikning mutaasib tomoni narsa va xodisani qanday oulsa, shundayligicha sAqlab kolishga intilsa, ilgor tomoni uni o’zgartirishga, yoki uni oarood qilib

yangisini vujudga keltirishga xarakat qiladi.

Qarama - qarshiliklar haqida Forobiyning fikri aloxida e’tiborga molik. Forobiyning fikricha fakat Olloxning sherigi yo’q, shuning uchun ilk borliqning ziddi bo’lishi xam mumkin emas. Lekin boshqa xar bir narsa qarama - qarshi xarakatda buladi. “qarama - qarshi bo’lgan xar bir narsa, birga bulsa, - deydi Forobiy - u albatta, buzilishga va uz yuli aynashga olib keladi. Zidlarning xar birining tabiati shunday buladi. ulardan birining kay erda bo’lishidan kat’i nazar birining yukligi, ikkinchisining borligini taqozo etadi. Ziddi bo’lishi mumkin bo’lgan har bir narsada ahvol shundaydir’.

Dialektik ziddiyatlar ichki va tashki, asosiy va asosiy bulmagan, antogonistik va noantogonistik, umumiy va xususiy, zaruriy va tasodifiy, imkoniylik va haqaqiylik shakllarida iboratdir.

Narsa va xodisalarning xarakat mohiyatidan kelib chikadigan ziddiyatlarga ichki ziddiyat deb ataladi. Tashqi ziddiyatlar deb turli narsa va xodisalar o’rtasidagi qarama - qarshiliklarga aytiladi.

Ziddiyatlarni ichki va tashki ziddiyatlarga bo’lish nisbiydir, chunki ular bir - biriga utib turadi. Ma’lum bir ziddiyat boshqa narsa va xodisaga nisbatan ichki yoki boshqa bir munosabatda tashki ziddiyat bo’lib kolishi xam mumkin. Dialektika ichki va tashki ziddiyatlarning birligini xisobga olish bilan birga, ularning taraqqiyotidagi urniga baxo berishda xar tomonlama yondashishni talab qiladi.

Metafiziklar fakat tashki ziddiyatlarni tan olib, narsa va xodisalarda ichki ziddiyatlar mavjudligini inkor etadilar. Ular taraqqiyot manbaini narsa va xodisalarning bir - biriga qarama - qarshi tuknashuvidan kelib chikkan tashki zidsiyatdan iborat deb karaydilar.