Mavzu: Raqobat va uning turlari

Bozorga taklif etilgan tovar miqdori

Bitta tovarning bozor narxi

Yalpi daromad

O’rtacha daromad

Marjinal daromad

Jami xarajat

Marjinal xarajat

Foyda
Kichik korxona foydasining o’zgarishi

1

12

12

12

12

10

4

2

2

12

24

12

12

6

16

8

3

9

8

7

6

5

4

12

36

12

12

8

24

12

12

48

12

12

34

10

14

12

60

12

12

46

12

14


12

12

12

12

72

84

96

108

12

12

12

12

12

12

12

12

60

76

94

108

0

2

20

18

16

14

8

12

Agar chiqarilgan tovarlar yaxshi sotilib foyda ko’p kelsa, firmalar bozorga kirib kelishadi, bozor kasod bo’lib foyda bo’lmasa ular bozordan chiqib ketadi. Biz bilamizki, foydani maksimumlashtirishning asosiy sharti marjinal daromadni marjinal xarajatga teng bo’lishidir.

Bu tenglikka erishish uchun firma raqobatli bozorga tovarlarni eng muqobil miqdorda taklif etishi kerak. Buni tushunish uchun erkin bozorga ishlovchi kichik korxona foydasining o’zgarishini yuqoridagi jadvalda ko’ramiz.
Jadval ma’lumotlari asosida chizma grafik hosil qilsak, u quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:

Y
B

P₃ M

P ₂ C F D

P₁ K

A
O _{Q3 Q2 Q1}

Narx va ishlab chiqarish hajmi
Chizmadagi AB chizig’i marjinal xarajatlarni, Y tik chizig’I narxni, X yon chizig’i taklif hajmini ifodalaydi. Ma’lumki, narx bu marjinal daromadni bildiradi, chunki qo’shimcha chiqarilgan tovar shu narxda sotilib daromad hosil qiladi (P, Q). K nuqtada Q₁ miqdorida chiqarilgan tovar P₁ narxda sotilib foyda keltirgan, chunki jadvalga binoan marjinal daromad marjinal xarajatdan ko’p bo’lgan (12>4).
F nuqtada foyda maksimumlashgan, chunki Q₂ miqdordagi tovar P₂ narxida sotilganda marjinal daromad va marjinal xarajatlar tenglashgan (12=12). Natijada, marjinal daromad chizig’I CD va marjinal xarajat chizig’I AB kesishgan. F va M nuqtalar oralig’ida esa marjinal xarajatlarning marjinal daromaddan ortishi yuz bergan (14>12; 16>12; 18>12; 20>12), natijada foyda pasayishga moyil bo’lib, oxiri nolga teng bo’lgan. Shuni hisobga olib, raqobatchi firma avval ishlab chiqarishni qisqartirishga, so’ngra uni to’xtatib bozordan ketishga jazm etadi. Ishlab chiqarishning qisqarishi hali bozordan ketish emas. Foyda nollashgan bo’lsa-da, firma bozorda qoladi. Bu qisqa vaqtli davrda yuz beradi. Bu davr oralig’ida firma ishlab chiqarishni to’xtatsa, hech bir daromad olmaydi, ammo o’zgaruvchan xarajatlarni ham qilmaydi, biroq doimiy xarajatlarni qilishda davom etadi.
Agar raqobatchi firmaning olgan daromadi uning o’zgaruvchan xarajatlarini qoplashga yetmay qolsa, u o’z faoliyatini vaqtincha to’xtatadi.
Narxlar ko’tarilib daromad xarajatdan oshguncha firma buni kutadi yoki ishlab chiqarishni qisqartirib hech bo’lmaganda o’zgaruvchan xarajatlarni qoplashga harakat qiladi. Doimiy xarajatlarga kelsak, ular hech bir qoplanmaydigan xarajatga aylanadi, chunki ular stadioni xarajati tomoshabinlar soniga qarab o’zgarmaydi. Tomonshabinlar oz yoki ko’p bo’lsa, hatto hech kim kelmasa ham doimiy xarajat saqlanadi. Firma faoliyati vaqtincha to’xtatilganda, doimiy xarajatlar tamomila yo’qotilgan xarajatga yoki zararga aylanadi.
Raqobat sharoitida firma bozorni butunlay tark etishi mumkin, bunda u ham doimiy, ham o’zgaruvchan xarajatlardan qutuladi, chunki bor-yo’g’ini sotib yuboradi.
Erkin raqobatda bir firma bozordan chiqib ketsa, boshqasi kirib keladi, buni firmalarning yopilishi va yangidan ochilib turishidan ko’rish mumkin. Masalan, AQSHda yiliga 600-700 ming firma yopilsa, shunchasi ochilib turadi. Yangi firmalar raqobatli bozorga kirib kelishlari uchun daromad o’rtacha xarajatdan ortiq bo’lishi kerak. Firmalar qanchalik bozorga ko’proq kirib kelsalar, shunchalik raqobat doirasi kengayadi. Bu iste’molchilar uchun qo’l keladi, chunki ular o’ziga ma’qul narxda tovarlardan keragini tanlab olish imkoni kengayadi.
Bozor iqtisodiyotidagi nomukammal raqobat bu yerda monopliyalarning mavjudligidan kelib chiqadi.
Nomukammal raqobat – bu monopoliyalar bozorida ozchilikdan iborat sotuvchilar va xaridorlarning cheklangan tarzda va xilma-xil usullar bilan yuz beradigan raqobatidir.
Monopoliyalar bozori erkin bozor emas, chunki bu yerda ozchilik yirik firmalar tovarlarni ishlab chiqarish va sotishning asosiy qismini o’z qo’lida to’plab olib bozorda hukmronlik qiladilar. Ularning raqobati nomukammal hisoblanadi, chunki u ma’lum darajada cheklangan bo’ladi. Nomukammal raqobat monopolistic raqobat, oligopoliya, sof monopoliya va monopsoniya sharoitidagi raqobatlarga bo’linadi.