|
Mavzu: Qiljag‘lilar tipi; tana shakillari va funksiyasi, ko`payishi
va rivojlanishi; filogeniyasi. Ikklamchi og`izlar
Reja:
1.Lophophorata-lar filogeniyasi
2.Qiljag`lilar (Chaetognatha) tipi
3. Shakli va funksiyasi; ko`payishi va rivojlanishi ; filogeniyasi.
Lofoforatlar filogenetik jihatdan Protostome-Deuterostome ajdodiga yaqin deb hisoblanadi. Bu guruhga qon aylanish tizimi juda xilma-xil bo'lgan ikkita fila kiradi. Foronidlar endoteliysi bo'lmagan tomirlardan tashkil topgan yopiq qon aylanish tizimini ko'rsatadi. Shuning uchun qon koelomik epiteliyning bazal qatlami bilan aloqa qiladi . Qon qon tomir devorining miyoepitelial hujayralarining qisqarishining ritmik to'lqinlari bilan pompalanadi va gemoglobinni tashuvchi qizil hujayralarni o'z ichiga oladi (Herrmann, 1997). Braxiopodlarda qon aylanishi, aksincha, ochiq gemal tizim bilan bog'langan kiprikli koelomik kanallar tizimi orqali amalga oshiriladi
Koelomning kengaytmalari mantiya, lofofor va hatto pedikulada bir qator hosil qiladi. Kiprikli selomik miyoepiteliyadan kelib chiqadigan sporadik mushaklar qisqarishi selomik suyuqlikni harakatga keltiradi (Chuang, 1964). Gemal tizimi oshqozon mintaqasining dorsal tutqichida joylashgan va sinuslarga oqib o'tadigan kontraktil tomirlarni ("yuraklar" deb ataladi) o'z ichiga oladi . Kapillyarga o'xshash tomirlar ham tasvirlangan, ular bir qavatli skuamoz mioepitelial hujayralardan tashkil topgan.
Qiljag ‘lilar boshqa hayvonlardan tuzilishi bilan keskin farq qiladigan
o ‘ziga xos guruh hisoblanadi. Ular dengiz planktoni tarkibida uchraydi.
Embrional rivojlanish xususiyadari ikkilamchi og'izlilarga o'xshash bo‘ladi.
Tipga bitta sinf - qiljag'lilar (Chaetognatha) kiradi.
Qiljag‘lilaming ко‘pchilik qismi planktonda, faqat ayrim turlari bentos-
da hayot kechiradi. Ular tanasini orqadan qorin tomonga tez-tez egib suzib
yuradi. QUjag‘lilar yirtqich hayvonlar, asosan plankton organizmlar bilan
oziqlanadi. 50 dan ortiq turi ma’lum. Uzunligi 1 sm dan 10 sm gacha bo‘ladi.
Tashqi tuzilishi. Tanasi tiniq shishasimon. Tashqi ko'rinishi qis-
man baliq chavoqlariga o‘xshaydi. Tanasining oldingi va keyingi tomoni
biroz siqilgan. Terisi orqa va yon tomonlardan orqa va yon suzgichlami
hosil qiladi.
Hayvonlarning tanasi bosh, gavda va dum qismlarga
bo‘lingan. Bosh qismi ustki va yon tomonlardan ikki qavat yoping'ich
bilan qoplangan. Tanasining ko‘p qavatli epiteliy bilan qoplanganligi ul-
ami boshqa umurtqasiz hayvonlardan farq qiluvchi belgi hisoblanadi.
Epiteliy ostida ko‘ndalang yo‘lli bo‘ylama muskullar joylashgan. Musk-
ullaming ostida joylashgan ichki epiteliy qavati tana bo‘shlig‘ini o'rab
turadi.
Hazm qilish sistemasi tanasining oldingi uchida joylashgan og‘iz
teshigidan boshlanadi. To‘g ‘ri nayga o ‘xshash ichagi gavdasi bilan dumi
o ‘rtasidagi anal teshigi bilan tashqariga ochiladi (210-rasm). Og‘iz teshigini
yon tomondan harakatchan ikki qator joylashgan xitin ilmoqchalar o ‘rab
turadi. Mezenteriy to'siq tana bo‘shlig‘ini uzunasiga chap va o ‘ng qism
larga bo‘lib turadi.
Nerv sistemasi halqumusti va halqumosti nerv gangliylari hamda
ichak ostida joylashgan, kuchli rivojlangan qorin nerv zanjiridan iborat.
Halqumosti va halqumusti gangliylar miyani hosil qiladi. Qorin nerv zan
jiridan tana devoriga 12 juft nervlar chiqadi.
Miyasi ustida bir juft mayda ko'zlari joylashgan. Har bir ko‘z uchta
juda mayda ko‘zchalardan iborat. Boshining ko‘zlardan orqaroqda joy
lashgan, xilpirovchi epiteliy bilan qoplangan qismi hid bilish organi hiso
blanadi. Epiteliy bo‘rtiqchalari tuyg'u vazifasini bajaradi.
Jinsiy sistemasi. Qiljag‘lilar germafrodit. Jinsiy organlari juft bo‘ladi.
Urg‘ochilik jinsiy organlari gavdasining keyingi qismida, erkaklik jinsiy
organlari esa dum qismida bo‘ladi. Tuxumdonlar orqa ichagining ikki yonida
joylashgan. Urug‘donlar dum bo‘shlig‘ining ikki yon bo‘limida bo‘ladi.
Yetilgan urug'lar dastlab selomga tushadi, u yerdan ikkita urug‘ yo'li orqali
dumining ikki yonida tashqi muhitga chiqariladi. Har qaysi urug1 yo‘li
kengayib, bittadan urug‘ pufagini hosil qiladi. Urug‘ pufaklarida urug‘
hujayralari to'planadi. Faqat jinsiy ko'payadi.
Rivojlanishi. Tuxum hujayrasi bir tekis bo‘linib blastulani, so‘ngra
invaginatsiya yo'li bilan gastrulani hosil qiladi. Mezodermasi enterotsel
usulda ichakdan hosil bo‘ladi. Selom bo‘shlig‘i ichakning ikki yonidagi
bo‘rtiq xaltachalar shaklida bo‘ladi.
Xulosa
Qiljag‘lilarning kelib chiqishi va hayvonot dunyosida tutgan o ‘mi hozir-
gacha uzil-kesil aniqlanmagan.
Qiljag’lilar - Chaetognatha tipi. Okeanlarda taxminan 115 turi ma‘lum. Ko‘pchilik turlari suv yuzasida yashaydi.
ADABIYOTLAR
1. Abrikosov G.G. Kurs zoologii. V 2 tomax. Т о т . 1, zoologiya
bespozvonochnix. M. “Visshaya shkola”, 1966,552 s.
2. Averensev C.V. Zoologiya bespozvonochnix. М., “Sovetskaya nauka”,
1962,464 s.
3. Alirauxamedov S.N., Adashkevich B., Odilov Z., Xo'jaev Sh. Fo'zani
biologikusuldahimoya qilish. T„ “Mehnat”, 1990,173 b.
4. Dogel'V.A. Zoologiya bespozvonochnix. М., “Visshaya shkola”, 1981,
606 s.
5. Jizn jivotnix, V 6 tomax. T. 1,2,3, М., “Prosveshenie”, 1968,1969.
Sezgi organlari
bo'lmaydi. Terisida juda ko‘p yorug'likka sezgir
hujayralar joylashgan.
Jinsiy sistemasi
sodda tuzilgan. 30 juftdan ortiqroq jinsiy bezlari
ichagining ikki yonida, tanasining о ‘rtasida joylashgan. Jinsiy hujayralari
tashqi muhitda urug'lanadi. Jinsiy dimorfizm rivojlanmagan.
Rivojlanishi.
Tuxumi to iiq va tekis radial bo‘linib blastulani, keyin
invaginatsiya yo‘li bilan gastrulani hosil qiladi. Gastrulaning blastopor
teshigi joylashgan tomoni keyingi, uning qarama-qarshisi esa oldingi
tomon bo‘ladi. Keyinchalik blastopor o ‘miga anal teshigi paydo bo'ladi;
og‘iz teshigi qorin tomondan ektodermaning botib kirishi natijasida hosil
bo‘ladi. Mezoderma enterotsel y o ‘1 bilan hosil bo‘ladi. Endodermal
ichakning oldingi qismi ajralib chiqib, toq bo‘rtma hosil qiladi. Xuddi shu
450
yo‘I bilan ichakning ikkita yon bo'rtmalari hosil bo‘ladi. Bu bo'rtmalar
keyinchalik uchta (xartum, yoqacha, gavda) selomik xaltachalarini ho
sil qiladi.
Ko‘pchilik ichak bilan nafas oluvchilaming tuxumidan erkin suzib
yuradigan
Do'stlaringiz bilan baham: |
