Mavzu: pulning va uning vazifalari

Pul-kredit orqali tartibga solish
. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
pul-kredit orqali respublika iqtisodiyotini muomaladagi pul massasining miqdori va 
strukturasini tartibga solib turuvchi idora hisoblanadi. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Markaziy 
banki 
belgilangan 
tartibda 
tasdiqlanadigan Davlat pul-kredit siyosatining bosh yo‘nalishlari asosida pul 
massasi hajmi va strukturasini tartibga soladi. 
Muomaladagi pul massasini tartibga solish tijorat banklariga beriladigan 
kreditlarning miqdorini o‘zgartirish, qimmatli qog‘ozlarni va chet el valyutasini 
xarid qilish va sotish, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banklarida 
joylashtiriladigan tijorat banklarining majburiy rezervlari normasini hamda foiz 
stavkalarini o‘zgartirish yo‘llari orqali amalga oshiriladi. 

---

44 
O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki tijorat banklari uchun oxirgi 
bo‘g‘in kreditor bo‘lib hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi jamlama pul oboroti hajmlarini, pul va davlatning 
boshqa qimmatbaho qog‘ozlar emissiyasini mustaqil belgilaydi. 
Naqd pul muomalasi: 
1. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki hududlarda naqd pullarning 
zaxirasini shakllantirish hamda muomalaga chiqarilmagan naqd pullarni saqlash 
maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar bo‘yicha Bosh boshqarmalarida 
(bundan buyon matnda Bosh boshqarmalar deb yuritiladi) zaxira jamg‘armalarini 
tashkil etadi. 
2. Tijorat banklari va ularning filiallari (bundan buyon matnda banklar deb 
yuritiladi) mijozlarning naqd pullarga bo‘lgan talabini o‘z vaqtida qondirish uchun 
majburiy tartibda aylanma kassalarini, shuningdek naqd pullar zaxirasini tashkil 
etadilar. 
3. Ushbu Yo‘riqnomada quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi: 
naqd pullar — O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 
muomalaga kiritilgan banknotlar va tangalar; 
naqd pul muomalasi — tovar va xizmatlar uchun, shuningdek aholi, xo‘jalik 
yurituvchi subyektlar va banklar o‘rtasidagi hisob-kitoblarni amalga oshirishda 
banknot va tanga ko‘rinishida naqd pullarning uzluksiz harakati; 
minimal limit — banklarda naqd pul zaxirasi qoldig‘ining quyi chegarasi 
bo‘yicha belgilanadigan me’yor; 
maksimal limit — Bosh boshqarmalar Hisob-kitob kassa markazlari (bundan 
buyon matnda HKKM deb yuritiladi) hamda banklar aylanma kassalarida kun 
oxirida qolishi mumkin bo‘lgan naqd pul qoldig‘ining eng yuqori chegarasini 
belgilaydigan me’yor; 
naqd pullarning zaxira jamg‘armasi — tegishli hududdagi banklarni yetarli 
miqdorda naqd pullar bilan ta’minlash maqsadida Bosh boshqarmalarda tashkil 
etilgan banknotlar va tangalarning zaxirasi; 

---

45 
naqd pul zaxirasi — aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning naqd pulga 
bo‘lgan talablarini o‘z vaqtida va to‘liq qondirilishini ta’minlash maqsadida 
banklarda tashkil etilgan banknot va tangalarning zaxirasi; 
naqd pullar kirimi — bank kassalariga banknot va tanga ko‘rinishidagi naqd 
pullarning tegishli hujjatlar asosida qabul qilinishi; 
naqd pullar chiqimi — bank kassalaridan banknot va tanga ko‘rinishidagi 
naqd pullarning tegishli hujjatlar asosida chiqim qilinishi; 
madad pullari — banklarning aylanma kassalarini Bosh boshqarmalarning 
HKKM aylanma kassalaridagi, zarur hollarda zaxira jamg‘armalaridagi naqd pullar 
hisobidan ta’minlash; 
kassa ramzlari — bank kassalari orqali naqd pullarning kirim manbalari va 
chiqimi maqsadlari bo‘yicha tahlil qilish, shuningdek banklararo naqd pullar 
harakatini aks ettirishda foydalaniladigan ramzlar to‘plami. 
Naqd pul muomalasini tashkil etish 
4. Banklar naqd pul muomalasining holatini muntazam ravishda o‘rganadilar 
va tahlil qiladilar, shuningdek aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning naqd pulga 
bo‘lgan talablari o‘z vaqtida qondirilishini ta’minlaydilar. 
5. Banklar: 
−
bank kassalarida amalga oshirilgan naqd pullarning kirim va chiqim 
amaliyotlarini tahlil qilishda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi 
tomonidan tasdiqlanadigan kassa ramzlaridan foydalanadilar; 
−
bank kassalariga kirim qilingan naqd pullarni filiallar, mijozlar va kirim 
manbalari bo‘yicha doimiy ravishda monitoring qilib boradilar; 
−
naqd pullar zaxirasini tashkil etadilar va zarur bo‘lganda ulardan 
foydalanadilar; 
−
mijozlarning naqd pulga bo‘lgan talablarini amalga oshirish uchun bank 
kassalarida naqd pullarning yetarli miqdorda bo‘lishini ta’minlash choralarini 
ko‘radilar. 
6. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar naqd pul tushumlarini bankka topshirish 
tartibi va muddatini hamda ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar uchun naqd 

---

46 
pullarni bank kassasidan olish muddatini, shuningdek o‘z kassasida kun oxirida 
qolishi mumkin bo‘lgan naqd pul qoldig‘iga limitni belgilash bo‘yicha har yilning 
yanvar oyi mobaynida, yangi hisobvaraq ochgan mijozlar keyingi oydan 
kechikmasdan, 
mazkur 
Yo‘riqnomaning 
1-ilovasidagi 
hisob-kitob 
ma’lumotnomasini ikki nusxada to‘ldirgan holda xizmat ko‘rsatuvchi bankka 
taqdim etadilar. 
Bank tomonidan ushbu hisob-kitob ma’lumotnomasi xo‘jalik yurituvchi 
subyekt rahbari bilan birgalikda kelishilgan holda to‘ldirilgandan so‘ng bank muhri 
bosilib, ushbu ma’lumotnomaning bir nusxasi xo‘jalik yurituvchi subyektga 
qaytariladi va ikkinchi nusxasi bankning naqd pul muomalasi bo‘limi (mas’ul 
xodim)da har yil uchun alohida tarzda yig‘ib boriladi. 
Mazkur hisob-kitob ma’lumotnomasining almashinishi xo‘jalik yurituvchi 
subyekt va bank o‘rtasida elektron shaklda amalga oshirilishi ham mumkin. 
7. Banklar naqd pul muomalasining holatini hamda bu holatni tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlarni tahlil qilish asosida naqd pullarning bank kassalariga kelib tushishi, 
aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning naqd pulga bo‘lgan talablarini o‘z 
vaqtida qondirishga qaratilgan takliflarni ishlab chiqishlari hamda mahalliy davlat 
hokimiyati organlariga kiritishlari mumkin. 
8. Bosh boshqarmalar zimmasiga tegishli hududda naqd pul muomalasiga doir 
ishlarni tashkil etish hamda banklarning bu boradagi faoliyatini monitoring qilgan 
holda muvofiqlashtirish va tartibga solish vazifasi yuklatiladi. 
9. Bosh boshqarmalar: 
−
tegishli hududda naqd pul muomalasiga doir ishlarni tashkil etadilar va 
uning samarali tarzda amalga oshirilishini ta’minlaydilar; 
−
tegishli hududda naqd pul muomalasining holatini o‘rganadilar, 
banklarning kassa aylanmalarini, shuningdek naqd pul muomalasining holatini 
tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni jamlaydilar va tahlil qiladilar, naqd pul muomalasini 
tartibga solishga va banklarning faoliyatida aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf 
etishga doir ko‘rsatmalar beradilar; 
−
zarur hollarda naqd pullarning bank kassalariga kelib tushishi va naqd 

---

47 
puldagi to‘lovlarning belgilangan muddatlarda to‘lanishi bo‘yicha asoslangan 
takliflarni tayyorlab, mahalliy davlat boshqaruvi organlari muhokamasiga 
kiritadilar; 
−
tegishli hududdagi aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning naqd pulga 
bo‘lgan talabi o‘z vaqtida qondirilishini ta’minlash maqsadida banklar o‘rtasida 
naqd pullarni qayta taqsimlaydilar. 

---

48