|
Hayvonlar populyatsiyasining etologik (xulqiy) xatti-harakat tuzilmasi.
Etologiya (grekcha”ethos”-xarakter) hayvonlar xatti-harakati (hulqi) ning biologic asosi haqidagi
fandir.U ekolgiya fani bilan chambarchas bog’liq.Ekologiya fanining natijalaridan qishloq
xo’jaligi, hayvonot olamini muhofaza qilish vazifalarini hal etishda foydalanish
mumkin.Hayvonlarning xulqi ularning hayot kechirish tarzi bilan bog’liq.Odatda hayvonlar
yolg’iz birgalikda hayot kechiradi.Hayvonlarning birgalikda yashashining bir necha shakllari
ma’lum.Tabiatda hayoti davomida butunlay yolg’iz hayot kechiruvchi organizmni uchratib
bo’lmaydi.Yolg’iz hayot kechirish nisbiy ma’noda tushuniladi.
Individlarning jinsiy moyilligi va ota-onalar bilan yangi avlod o’rtasidagi bog’lanishlar, hududiy
umumiylik, nasl uchun qayg’urish natijasida oila deb atalgan hayvonlarning birgalikda yashash
shakli kelib chiqadi. Ota-onalar jufti qisqa yoki uzoq vaqtgacha, ba’zi turlarda esa umrining
oxirigacha birga bo’lishi mumkin.Hayvonlarda o’z juftini topish o’ziga xos murakkab
ko’rinishlarda o’tadi. Bu narsa o’rgimchaksimonlarda erkaklarning har xil harakatlar orqali
urg’ochisiga yaqinlashishi, qushlar va sutemizuvchilarda “ko’ngilni ovlash” hatto erkaklari
o’rtasidagi o’zaro kuchlar kurash yo’llari orqali boradi.
Hayvonlarning ancha yirik birlashmalari podalar, galalarva koloniyalar hisoblanib, ularning
shakllanishida populyatsiyalardagi xulqiy munosabatlar yanada murakkablashadi.
Ko‘pgina turlar, bunda o‘zining hayot siklini mа’lum bir bos-qichida boshqa individlar bilan
bog‘liq holda yashamaydi. Tabiatda butunlay yakka holda hayot kechirish hodisasi umuman
uchra-maydi. Agar shunday bo‘lganda edi organizmlarning hayotiy funk-siyalaridan biri
ko‘payishi yuz bermagan bo‘lar edi.
Bir qancha turlar uchun juda zaif aloqalar mavjud. Masalan: tashqi urug‘lanish bilan
ko‘payuvchi organizmlarda birgalikda yashash imkoniyati mutlaqo bo‘lmasligi mumkin.
(aktiniyalar).
Yakka holda hayot kechiruvchi turlarda vaqtinchalik individ-larning to‘planishi kuzatiladi: u
ham bo‘lsa, qishlash joylarida ko‘payish vaqtida va h.k.
Populyatsiyalarda ichki munosabatlarning murakkablashuvi ikki yo‘nalishda ko‘zga tashlanadi:
bu jinsiy partnyorlar o‘rtasida aloqaning ko‘payishi va ota – ona va qiz avlodlar o‘rtasidagi
aloqalarning paydo bo‘lishi. Ana shu asosda populyatsiyalarda oila shakllanadi, bu o‘zining
tarkibi va uzoq vaqt yashovchanligi bilan xilma-xildir.
Ota –ona juftliklari juda qisqa muddat ham tashkil topishi mumkin, bа’zan juda uzoq vaqt ham
davom etishi mumkin. M:qushlar ichida poligam teterevlar, gluxarlar hech qanday oilaviy juftlik
hosil qilmasdan ko‘payadi. O‘rdaklar juftini qishlash vaqtida yoki uchib o‘tish vaqtida topadi,
urg‘ochisi uyaga o‘tirishi bilan erkaklari uni tark etadi. Chumchuqsimonlarning esa erkak va
urg‘ochilari uya qurish vaqtidagina birga bo‘ladi. Oqqushlar, turnalar, kaptarlar oilaviy juftligi
uzoq yillar saqlanadi.
Hayvonlarda juftini tanlash maxsus nikoh xulq–atvori bilan belgilanadi va o‘ta murakkabligi
bilan ajralib turadi. O‘rgimchak-simonlarda erkaklari qo‘shilish vaqtida turli o‘yinlar ko‘rsatadi
va urg‘ochisini o‘ziga jalb qiladi. O‘rgimchak populyatsion xulq-atvori undagi (urg‘ochisini)
agressiv instinktni tormozlaydi, bo‘lmasa erkagini o‘lja tariqasida yeb qo‘yishi mumkin.
O‘rgimchakni hammaxo‘r turlarida erkaklari urg‘ochilarini urug‘lantirib bo‘lgach, ularning
o‘ljasiga aylanadi.
Qushlar va sut emizuvchilarda erkaklarining urg‘ochilarga xushomad qilishi urg‘ochilarining
agressiv o‘zini himoya qilish reaksiyalarini susaytiradi. Bu esa juftlanish uchun muhim rol
o‘ynaydi.
Oilaviy hayot tarzida ota-ona va uning nasli o‘rtasida aloqa-lar yana murakkablashadi. Bunday
aloqalardan eng oddiysi ota-onalardan birining qo‘yilgan tuxumga g‘amxo‘rligi:uni qo‘riqlash,
inkubatsiya (bosib yotish) va b.q. Amfibiyalar ichida marmar ambistoma tuxumini nam o‘rmon
barglarining ostidagi chuqurcha-larga qo‘yadi va qo‘riqlaydi. Salamandra tuxumlarini nam
gavdasi bilan o‘rab yotadi. Qushlar polaponlari qanot chiqarib uchib ketgun-gacha g‘amxo‘rlik
qiladi.
Xulosa
Populyatsiya – bu bir turning yoki bir necha tur vakillarining guruhi bo’lib, ular ma’lum joyda
uchraydi va ko’p hayotiy belgilarga ega bo’ladi. Shu belgilar butun guruhning doimiy funsiyalari
hisobini aks ettiradi. Populyatsiya a’zolarning hayotiy belgilari : Tur vakillari qalinligi,
tug’ulishi, o’lishi, yosh boyicha taqsimlanishi, organizmning biotik potensiali, ma’lum hududda
tarqalishi va o’sish xillaridir. Populyatsiya genitik xususiyatlarga ham ega bo’lib, bu holati
organizmning to’g’ridan – to’g’ri ekologik moslashishi, qayta ko’payishi va turg’unligiga
bog’liq, ya’ni, uzoq vaqt nasl qoldirish qobilyatini saqlab qolishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
