Mavzu: pnevmatik kimyo (pnevmatologiya)

MAVZU:

PNEVMATIK 

KIMYO 

(PNEVMATOLOGIYA)  

PNEVMATIK KIMYO (PNEVMATOLOGIYA) 

 

       Kimyoviy uyg`onishning 

dastlabki kurtaklari flamandiyalik 

olim Van Gelmont (1579-1644 yy.) 

ishlarida kuzatildi. U daraxtni 

og`irligi o`lchangan tuproqqa o`tqazdi 

va xar doimgi sug`orish va ozuqa 

berish miqdorlarini o`lchab bordi. 

Olim daraxt tanasida tirik to`qimalar 

manbaini topish uchun bu o`lchovlari 

orqali birinchi bo`lib 

kimyo va 

biologiyadagi miqdoriy tajribalarni 

amalga oshirdi. Van Gel'montgacha 

xavo va unga o`xshash moddalarga 

e`tiborini qaratgan kishi qadimgi 

yunon olimlari edi.  

Van Gel'mont (1579-1644 yy.)  

VAN GELMONT TAJRIBASI  

   O`z zamonasi olimlari orasida Van Gelmont birinchi bo`lib kimyoviy 

reaktsiyalar jarayonida ajralib chiqadigan bug`larni o`rgana boshladi va 

ularning xavodan ayrim jixatlari bilan farq qilishiga o`z e`tiborini qaratdi.      

Yog`och yonishi natijasida ajraladigan bug`ni o`rganib, ayrim xossalari 

bilan xavodan farqlanishini ko`rdi. Bu xildagi doimiy xajmi va shakli 

bo`lmagan xavoga o`xshagan moddalarni yunonlarning 

"xaos" 

so`zi bilan 

atadi, ammo flamand tili fonetikasida xaos so`zi 

"gaz" 

iborasidek aytilgani 

uchun bu so`z 1620-yildan boshlab bugungacha o`z ma`nosini saqlab qoldi.  

          Ba`zan "gaz" iborasining kelib chiqishini gollandcha gisten-bijg`ish 

yoki gist-drojji, xamirturush so`zlari bilan bog`laydilar. Van Gel'mont nomi 

bilan kimyo fani rivojlanishining bu bosqichi pnevmatik kimyo (

pneuma - 

shabada, shamol

) davri deb ataldi. 

       Yog`och yoqilganda xosil bo`lgan gazni Van Gel'mont "o`rmon gazi" 

(gas sylvestre) deb nom berdi, organik moddalarning bijg`ishida, oxaktosh 

yoki potashga kislotalar ta`sir etganda xam shu gaz ajralib chiqishini 

aniqladi. 

GAZ IBORASINING KELIB CHIQISHI 

       Nemis olimi 

Otto fon Gerike 

(1602-1686 yy.) atmosfera 

xavosining og`irligini aniqladi. Gerike o`zi yaratgan nasos 

yordamida idishlardan xavoni so`rib oldi va natijada tashqi bosim 

ortgani kuzatildi. 1654 yilda Gerike buyurtmasiga ko`ra misdan 

ikkita yarim sharlar yasaldi. Yarim sharlar mum va skipidar 

shimdirilgan charm yordamida bir biriga tutashtirilib, ichidan xavosi 

so`rib olindi. Tashqi atmosfera bosimi kattaligi natijasida bu 

yarim sharlar xosil qilgan sferik jismning ikki tomonidan otlar bilan 

tortilganda xam ular ajralib ketmadi, ammo idishga xavo 

kiritilganda yarim sharlar o`z-o`zidan ajralib qoldi. Bu tajriba ilm-

fan tarixida "magdeburglik yarim sharlar" nomi bilan mashxur 

bo`ldi.  

    Xavoning xossalari irlandiyalik olim Robert 

Boylni xam diqqatini o`ziga qaratdi. Gerike 

nasosiga nisbatan mukammalroq nasos yasagan 

Boyl' dastlab idishdan xavoni so`rib olish, keyin 

esa uni bosim ostida idishga yig`ish tajribasini 

amalga oshirdi. Ish davomida xavoning xajmi 

bosimga teskari proportsional ekanligini 

tushundi. Olim U-simon nayning qisqa 

tomoniga xavoni qoldirib, ikkinchi uzun 

tomonidan simob quydi. U-simon nayning uchi 

kavsharlangan qisqa tomonidagi xavo 

bosimining ortishi simob massasining ortib 

borishi tartibida o`zgardi. Agar simob massasi 

ikki marta oshirilganda xajm ikki marta 

kamayib, xavo bosimi ikki marta oshdi. Agar 

simob miqdori uch marta oshirilsa, xavo bosimi 

va xajmi orasidagi bog`lanish xam uch martaga 

o`zgardi, simob bosimi kamaytirilganda 

xavoning bosimi xam pasayadi va xajmi shuncha 

martaga ortadi  

ROBERT BOYL 

 Robert Boyl  

         Hajm va bosim orasidagi bunday teskari mutanosiblik 1662 

yilda e`lon qilindi va 

Boyl qonuni 

deb ataldi. O`z tajribasini amalga 

oshirgan olim bu qonunning ayni o`zgarmas haroratda bajarilishini 

aytib o`tmadi va bu shundoq ham barchaga ayon degan xulosaga 

keldi. Fransiyalik fizik Edm Mariott (1620-1684 yy.) Boyl ishlaridan 

bexabar holda, xuddi shunday sharoitda 1676 yilda bosim va xajm 

orasidagi tajribani amalga oshirdi va bunda xaroratning o`zgarmas 

ekanligini alohida ta`kidladi. Shuning uchun xam  Yevropada Boyl 

qonunini ko`pincha Mariott qonuni deb yuritishadi.  

     1660 yili R. Boyl 

gazlarni biror idishga yig`ish mumkin emas 

degan tushunchani rad etdi. 

Uzun bo`g`izli kolbani teskari ag`darib 

undagi temir mixga xlorid kislota ta`sirida ajralgan vodorod gazini 

yig`di va uni yoqib ko`rdi. Shuningdek, NO gazini ham yig`di. 

Xavoning xayotda zarurligini Boyl quyidagicha ta`riflaydi: "Tirik 

jonzodning hayotidek xavosiz joyda lampa xam o`chib qoladi". 

Xavoning tarkibini, boshqa gazlarni o`rganishda pnevmatik vanna, 

sifonlar kabi apparatlar muhim rol o`ynadi.  

      Jan Rey 1630 yilgacha havoning metallarni yoqishda 

qatnashishi taklif qilingan. 1665 yilda Robert Guk 

"Mikrografiya" asarida havoda maxsus moddaning 

mavjudligini ham taklif qilgan.

 

1669 yilda ingliz 

kimyogari Jon Mayou tomonidan yozilgan "

Nitratlar 

havo va spirtli ichimliklar to'g'risida

" kitobida 

yanada rivojlantirildi. Mayou, qo'ng'iroq ostida 

yonayotgan sham bilan mashhur  tajribalarni 

o'tkazgandan so'ng, havoda yonishni qo'llab-

quvvatlaydigan va nafas olish uchun zarur bo'lgan 

maxsus gaz (spiritus nitroaëreus) borligini isbotlashga 

urindi.17-asrning ikkinchi yarmida phlogiston 

nazariyasining shakllanishi, kimyoning birinchi ilmiy 

nazariyasi miqdoriy tadqiqotlar rivojlanishiga kuchli 

turtki bo'lib xizmat qildi, shu  

 

bilan kimyoviy 

elementlar gipotezasini eksperimental ravishda 

tasdiqlash mumkin emas edi.

 

Jon Mayou 

 

Robert Guk 

 

STIVEN GALES 

    

S.Gales o'simliklar va hayvonlar hayotini 

ta'minlashda havo va suvning ahamiyatini 

o'rganib chiqdi. O'simliklarning nafas olishini 

o'rganib, u havodan karbonat angidridni 

yutishini ko'rsatdi. Gales hayvonlarda qon 

bosimini birinchi bo'lib o'lchagan. "O'simliklar 

statistikasi" va "Gemostatika" kitoblarida o'zining 

tajribalari natijalarini sarhisob qildi.

  

XVIII asrning birinchi yarmida. Gales tomonidan 

taklif qilingan pnevmatik vannaning tavsifi paydo 

bo'ldi, unda ishlab chiqarilgan gazning qabul 

qiluvchisi gaz generatoridan ajralib chiqdi. Ammo 

Galesning kashfiyoti darhol kimyogarlarga 

ma'lum bo'lmadi, chunki u botanika 

muammolariga bag'ishlangan kitobda e'lon 

qilingan 

Stiven Gales  

STIVEN GALES HAVO KOLLEKTORI VA PNEVMATIK 

HAMMOM (1727) 

XVIII asr boshlarida. kimyogarlar gazlarni o'rganishga unchalik 

qiziqish bildirmadilar. Buning asosiy sababi individual gazlarni 

olish, to'plash va ularning xususiyatlarini o'rganish uchun 

qulay usullarning yo'qligi edi. Biroq, ba'zi olimlar hali ham 

Boyl havo nasosi va turli jarayonlarda chiqarilgan gazlarni 

to'plash uchun ibtidoiy qurilmalardan foydalangan holda o'sha 

paytda ma'lum bo'lgan gazlarning xususiyatlarini o'rganishga 

harakat qilishdi. Shunday qilib, metallarning kislotalarda erishi 

mexanizmini o'rgangan Mixail Lomonosov mis nitrat kislotada 

eriganida azot oksidlarini oldi va bu gazning ba'zi xususiyatlarini 

tavsifladi. U gaz yig'ishda buqa pufagidan foydalangan.

 

          18-asr boshida tajriba qiyinchiliklarini yengish uchun 

muhim qadamni ingliz kimyogari Stefan Gales «pnevmatik 

vannani» ixtiro qildi - bu moddalarning parchalanishi paytida 

chiqadigan gazlarni tutib olish uchun qurilma.Shunday qilib, 

tadqiqotchilar turli uchuvchan moddalarni ajratish, aniqlash va 

o'rganish uchun eng muhim vositani oldilar.

 

PNEVMATIK KIMYONING BOSHLANISHI 

     Ingliz olimi Jozef Blekning asarlari 

asos solgan. Qora (1756) oq 

magnesiya(MgCO3)ni qizdirganda 

undan gaz ajralib chiqqani va massa 

yo'qolishi bilan kuygan magnesiya 

hosil bo'lishini aniqlagan. Ushbu 

tajribalar asosida Blek yumshoq 

ishqorlar (uglerod tuzlari) tarkibiga 

ma'lum bir "bog'langan havo", 

keyinchalik karbonat angidrid degan 

xulosaga keldi. Qora magneziya  

shuningdek, "ohak suvi" ning karbonat 

angidrid miqdorini topishini aniqladi. 

 

Jozef Blek

 

     18-asrda mineral kislotalarni 

(birinchi navbatda, oltingugurtli va 

xlorli) olish usullarining kashf qilinishi 

temir va boshqa metallarga kislotalar 

ta'sirida ba'zi «havo» chiqishini 

kuzatishni boshladi. Ushbu gazning 

tabiatini birinchi bo'lib izohlagan 

tadqiqotchi ingliz olimi Genri 

Kavendish edi. 1766 yilda Kavendish 

"Sun'iy havo" 

asarini nashr etdi, unda 

"yonadigan havo" (vodorod) topilgani va 

gazlarni to'plash, tozalash va o'rganish 

usullari bayon qilingan.

 

Genri Kavendish  

Genri Kavendish  

G. Kavendish vodorodni olish va 

to'plash moslamasi

 

       Kavendish birinchi navbatda vodorod va kislorod 

aralashmasidan suv oldi. 1785 yilda Kavendish "qoldiq 

havo" pufakchalariga (asl hajmning 1/120) e'tibor qaratdi, 

bu elektr energiyasi ta'sirida o'zgarmadi (faqat 1894 yilda 

lord Reley "qoldiq havo" inert argon gazi ekanligini 

aniqladi).

 

    Yonuvchan havo" oddiy modda degan xulosaga 1784 

yilda fransuz kimyogari Antuan Lavuazye tomonidan 

qilingan. U dastlab uni suvdan oldi va bu moddaga 

Hydrogenium (vodorod) nomini berdi.

 

Gazlar evolyutsiyasida va ularning xususiyatlarini o'rganishda 

katta yutuqlarga protestant ruhoniysi Jozef Pristli erishdi. U 

xizmat qilgan Lids yaqinida pivo ishlab chiqaradigan zavod 

joylashgan edi, u erdan tajriba o'tkazish uchun ko'p miqdordagi 

"bog'langan havo" olish mumkin edi. Pristli gazlarning suvda 

erishi mumkinligini aniqladi va ularni suvdan emas, balki 

simobdan to'plashni taklif qildi. Shunday qilib, u "kulayotgan 

gaz", ammiak, vodorod xloridi, oltingugurt dioksidini 

to'plashga va o'rganishga muvaffaq bo'ldi. 

 

Jozef Pristli 

 

Jozef Pristli  

1774 yilda Pristli o'zining eng muhim kashfiyotini - 

kislorodni oldi: qizil simob oksidini qizdirish bilan u 

gazni chiqardi, unda moddalar ayniqsa yoqib yuborildi.

 

Phlogiston nazariyasining tarafdori, u bu gazni 

"

ifloslangan havo

" deb atagan. 

 

Gazni tadqiq qilish uchun J. Pristli 

jihozlari

 

Daniel Rezerford

 

 Pristli tomonidan ochilgan gaz,   

1772 yilda ingliz kimyogari Daniel 

Rezerford tomonidan chiqarilgan 

kimyoviy inert "flogistik havoning" 

(azotning) antitesi edi.  

Ta'kidlash joizki, Pristli tomonidan 

chiqarilgan gazning xususiyatlari 

1773 yilda shved kimyogari Karl 

Vilgelm Sheele

 

 tomonidan nitratni 

parchalanish bilan olingan, ammo 

noshirning beparvosi tufayli uning 

xabari faqat 1777 yilda bosilgan 

edi. 

 

Daniel Rezerford 

Karl Vilgelm Sheele

  

Havodan kislorodni 

chiqarish bo'yicha 

Lavuazye tajribasi

 

Kislorodning ochilishini osonlashtirgan 

muhim bosqich frantsuz kimyogari Per 

Bayenning simobning oksidlanishi va 

uning oksidini keyinchalik parchalanishi 

bo'yicha asarini nashr etgani edi (1784).  

Va nihoyat, A. Lavuazye  Pristli va 

Sheeledan olingan ma'lumotlardan 

foydalanib, olingan gazning mohiyatini 

nihoyat tushundi. 

O'z tadqiqotlarida doimiy ravishda aniq 

tortish vositalariga murojaat qilib, 

Lavuazye yonish jarayonida modda 

yonayotgan jismdan ajralib turmay, balki 

unga qo'shilishini ko'rsatdi.

 

Lavuazye Tahlil va sintez orqali u 

havo ikki gazning aralashmasidan 

iborat ekanligini ko'rsatdi: ulardan 

biri asosan yonishni qo'llab-

quvvatlovchi gaz, "sog'lom (tuzli) 

havo, toza havo, hayotiy havo 

kislorod". nosog'lom havo (moffett) 

yoki azot.

 

"Pnevmatikada yangi kashfiyotlar." 

Qirollik institutida azot oksidi haqidagi 

ma'ruzani aks ettirgan J. Gillrining 

karikaturasi: namoyish stolida, Qirollik 

instituti direktori Jon Xippisliga tajriba 

o'tkazayotgan o'qituvchi (Tomas Yun 

yoki Tomas Garnett). (mo'ynali kiyimlar 

bilan) eshik oldida Rumford turibdi

 

Xuddi shu yili Pnevmatik 

institutga taklif qilingan yosh 

kimyogar Xamfri Devi 

gazlarni o'rganish bo'yicha ish 

boshladi. Devi azot oksidiga 

alohida e'tibor qaratdi. Ushbu 

gazning giyohvandlik 

xususiyatlari Deviga ilgari uni 

"kulayotgan gaz" deb atashga 

imkon berdi.

 

"Hayot osonlashadi." Earl Rumford va 

G. Devi xafa bo'lgan xotinlarga 

"kulayotgan gaz" ning ta'sirini 

namoyish etadilar (XIX asrning 

boshlariga oid karikatura).

 

Xamfri Devi  

1808 yilda Gey-Lussak gazlar orasidagi 

reaktsiyalarni birinchi miqdoriy o'rganish natijalarini 

o'z ichiga olgan gazsimon moddalarning o'zaro 

bog'liqligi to'g'risida qisqa maqola nashr etdi. 

Ushbu maqolada keltirilgan xulosalar shunchalik 

muhim ediki, keyinchalik ular volumetrik 

munosabatlar qonuni nomini oldi. Gey-Lussak "bir-

biriga ta'sir etadigan gazlar oddiy munosabatlarda 

birlashadi, masalan 1 dan 1 gacha, 1-2 gacha yoki 

2 dan 3 gacha" deb topishdi. 

 

Gey-Lussak 

"Yengil gazning ajoyib ta'siri" (1818 )

 

Gay-Lussak tadqiqotlari natijalari 1811 yilda 

Amedeo Avogadro tomonidan tuzilgan 

kimyoning muhim asosiy printsiplaridan biriga 

asos bo'ldi: "bir xil harorat va bosimda olingan 

turli xil gazlarning teng hajmlari bir xil 

miqdordagi molekulalarni o'z ichiga oladi".

 

Atom-molekulyar nazariyaning rivojlanishi 

pnevmatik kimyo davriga chek qo'ydi, bu 

kimyo va fizikaning xususiy bo'limlariga 

aylandi.

 

     18-asrning ikkinchi yarmida pnevmatik kimyo va 

analitik tadqiqotlarning rivojlanishi kimyogarlarning 

elementlarni tushunishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Bir 

necha turdagi havo mavjudligi haqiqati ular kimyoviy 

individual moddalar kabi fikrlarning kuchaygan-

ligidan dalolat berdi, shu jumladan, har qanday 

tarkibiy qismlarga ajralmas va bir-biriga 

o'tkazilmaydigan turli xil elementlar bo'lganligi, 

ularning birikmasi kimyoviy birikmalar hosil qiluvchi 

va ularning xususiyatlarini aniqlaydigan gipoteza.

 

Pnevmatik kimyo davrining ahamiyati