Mavzu: Oʻzbekistonda kimyo sanoati. Kimyoviy elementlar. Materiya va modda. Reja

Uzbekistonnng xom ashѐ resurslari.
Uzbekiston uz yer osti boyliklari bilan mashxur bulib, uning bagrida
Mendeleyev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan.
Xozirga kadar 2,7 mingdan ziѐd turli foydali kazilma konlari va
boyliklaridan namoѐn bulgan istikbolli joylar aniklangan. Bu konlarda 100 ga
yakin mineral xom-ashѐ turlari mavjud, shundan 60 dan ortigi ishlab chikarishga
jalb etilgan, 900 dan ortik kon kidirib topilgan, ulardan zaxira 970 AKSH
dollariga teng.
Uzbekistondagi umumiy mineral xom-ashѐ potensiali 3,3 tril-lion AKSH
dollari bilan baxolanmokda. Neft va gaz kondensati, ta-biiy gaz buyicha 155 ta
istikbolli kon, kimmatbaxo metallar buyicha 40 dan ortik, rangli, nodir va
radioaktiv metallar buyicha 40, konchilik kimѐ xom-ashѐsi buyicha 15 ta kon
kidirib topilgan.
Xar yili respublika konlaridan taxminan 5,5 milliard dol-larlik
mikdorda foydali kazilmalar olinmokda va ular ѐniga 6,0-7,0 milliard
dollarlik yangi zaxiralar kushilmokda. Bir kator foydali kazilmalar, chunonchi
Au, U, Cu, tabiiy gaz, W, kaliy tuzlari, fos-foritlar, kaolinlar buyicha
Uzbekiston tasdiklagan zaxiralar ji-xatidan butun dunѐda yetakchi urinni
egalaydi.
Au-zaxiralari buyicha respublika dunѐda 4-urinda, kazib olish buyicha 7-
urinda, Cu zaxiralari buyicha 10-11 urinda, uran zaxirasi buyicha 7-8 urinda
turadi.
Kidirib topilgan zaxiralar asosida 400 yakin kon, shaxta, kar-yer, neft-gaz
konlari ishlab turibdi.
Uzbekiston noѐb ѐkilgi-energetika resurslariga ega. Gaz zaxiralari -2
trillion m3 ga, kumir 2 milliard tonna, 160 ta neft koni mavjud. Neft va gaz
mavjud bulgan beshta asosiy mintakani ajratib kursatish mumkin: Ustyurt,
Buxoro-Xiva, Janubiy-Garbiy Xisor, Sur-xandarѐ, Far-gona.Neft va gaz
zaxiralari 1 trillion AKSH dollaridan ortikrokdir.
Kidirib topilgan zaxiralar respublika extiѐjini tabiiy gaz buyicha-35
yildan kuprok, neft buyicha 30 yildan kuprok koplaydi. Eng yirik gaz konlari
Janubiy-Garbiy Xisor va Buxoro-Xiva neft va gazli mintakalarida joylashgan
bulib, bular Shurton va Muborak gu-ruxlariga kiruvchi konlardir.
Kumir Angren va Boysun konlaridan kazib olinmokda. Dunѐda eng yirik
oltin rudali viloyat bulgan Kizilkumda Muruntovdan tashkari Ajibugut va
boshka yangi konlar aniklanmokda.
Respublikadagi Ag konlari Navoiy viloyatidagi Vыsokovoltnoye, va
Namangan viloyatidagi Oktepa konidir.
Aniklangan uran zaxiralari 50-60 yil mobaynida kazib olishga yetadi. Uran
bilan yul-yulakay reniy, skandiy, lantanoidlar va bosh-kalar xam kazib
olinmokda. Uzbekiston rangli metallar-Cu, Pb, Zn, W va shu guruxga kiruvchi
boshka metallarning zaxiralariga ega. Cu ru-dalari bilan birga rangli
metallarning 15 dan ortik turi: Au, Ag, Mg, Cd,In,Te,Se, Re, Co, Ni, Os va boshka
metallar xam kazib olinmokda.
Ishlab turgan konlar Cu va unga yuldosh metallarni 40-50 yil, Zn va Pb ni
100-yildan kuprok vakt kazib olishni taminlaydi. Rangli metallar rudalarining
zaxiralari asosan Olmalik ruda maydonida jamlangan. Kalmakir koni noѐb
konlardan bulib, u yerda Cu-Mo kazib chikariladi. Pb-Zn asosan Jizzax
viloyatining Uchkulok va Surxondarѐ viloyatining Xondiza konlarida jamlangan.
Xondizadagi konda Pb va Zn bilan birga Cu, Ag, Cd,Se, Au va Zn bor.
Selen va tellurdan asosan yarim utkazgichlar, kuѐsh batareyalari,
termogeneratorlar, pulat, shishaning maxsus navlarini ishlab chika-rishda
foydalaniladi. Uzbekiston Re ning noѐb zaxiralariga ega. U Olmalik
konlaridagi Cu rudalari bilan boglik. Sanoatda Re- reniydan aviatsiya va kosmik
texnika uchun utga chidamli kotishmalar, elektron uskunalar, neftni parchalash
uchun katalizatorlar ishlab chikarishda foydalaniladi.
Jaxonda Os izotoplari oilasida osmiy-187 bor yugi 1,6% ni tashkil
etadigan tabiiy manbalar (Afrika, Shveysariya, Rossiyada) mav-jud. Osmiy
maxsulotini sanoat usulida olishning maksadga muvo-fikligi shu bilan
asoslanadiki, birlamchi xom ashѐninng katta zaxi-ralari mavjud bulib, ular
Norils konidagidan 3 barobar ortikdir. Respublikada 20 ta marmar, 15 ta
granit va gabbro koni borligi aniklangan.
Koplama toshlarning umumiy zaxiralari 85 million m3 dan ortib ketada.
Ular toshni kayta ishlaydigan korxonalarni 100-yillar davo-mida xom ashѐ bilan
taʼminlaydi.
Gazgon, Nurota va Zarband konlarida marmar mavjud. Respublika
fosforitlarga boy. Jeroy-Sardara fosforitlar konidagi Manokash turiga
mansub zarra-donador fosforitlarning aniklangan zaxirasi 100 mln tonnagacha
yetadi. Xozirgi vaktda Kizilkum fosforit kombinati kurilmokda. Unda 2,7 mln
tonna fosforit konsentrati olinadi. Xozirda 300 mln tonnaga yakin bulgan
fosforit konlaridan amalda foydalanilmaѐtir.
Uzbekistonda juda katta kaliy tuz konlari bulib, ular Kash-kadarѐ
viloyatida Tubakat va Surxandarѐ viloyatida Xurapkon konla-ridir. Kaliy
tuzlari 100-yildan kuprokka yetadi.
Tuzlarni kayta ishlash bromli temir, magnezit, gips va boshka metallarni
yul-yulakay olish imkonini beradi. Respublikamizda 5 ta osh tuzi koni-
Xujakon, Tubakon, Borsakelmas, Boybichakon va Okkalʼa konlarida 90 milliard
tonna xom ashѐ bor.
1995-yilda oltin kazib olish buyicha Zarafshon-Nyumont kushma korxona
oltinning birinchi turkumini ishlab chikardi.
Xozirda goyat kimmatli tayѐr maxsulot kaprolaktomdir, xozir respublikada
ishlab chikarilaѐtgan kapralaktomning kupi bilan 10% kayta ishlash maksadida
foydalanilmokda, kelajakda 70%-80% ga yetka-zish 0<02_)_*ʻVkuzlanmokda.
Respublika 23 ming tonna nitron tolasi ishlab chikaradigan kuv-vatlar
vujudga keltirilgan, bundan mebel va dagal gazlamalar, kulda va mashinada
tukish uchun yigirilgan ip, paypok va gilam maxsulotlari, ustki trikotaj, mato,
adѐl, suniy muyna va boshka kupgina turdagi maxsulotlar tayerlash uchun
boshlangich xom ashѐ bulib xizmat kiladi. Shu bilan birga, juda kam kismi bor
yugi 25% nitron tolasi kayta ish-lanib, tayѐr maxsulot xoliga keltirilmokda.
Respublikada yetishtirilaѐtgan mevalar va uzum ekologik ji-xatidan sof
bulib, ularda kup mikdorda kimmatli ozik moddalari va darmondorilar
(vitaminlar) bor. Uzbekistonning maydoni-447,4 ming km2 bulib, shundan 10%
gina ekin maydonlaridir, axolisi 23 million kishi, urtacha ѐshi -24 ѐsh
xisoblanadi.
Respublika mevalaridan 30 dan ortik nomda vino, shampan vino-lari va
konyaklar turli navlari ishlab chikarilmokda, xalkaro tanlov-larda 92 ta medal
bilan takdirlangan (Uzbekiston vinolari).
Uzbekistonning kupgina noѐb mineral xom-ashѐ va kishlok xuja-lik
resurslariga jaxon bozorlarida talab katta. Uzbekiston yakin yil-lar ichida
iktisodiѐt borasida barkaror va olga rivojlanadi, xalkimizning
farovonligini yuksak darajaga yetishini taminlaydi.


Savol va topshiriklar.
1. Kimyo fani nimani urgatadi?
2. Fargona vodiysidagi kimѐ sanoati rivojlanishi.
3. Kimyo fanining rivojlanish tarixini qisqacha soʻzlab bering.
4. Kimyo fanining vazifasi?
5. Kimyo fanining aʼamiyati?
6. Oʻzbekiston xom ashѐ resurslari?
7. Kimyo sanoatidagi yangilikla xakida suzlab bering?
8. Oʻzbekiston asosiy xom ashyo resurslari qayerlarda joylashgan?
9. Oʻzbekistonda qanday kimyo sanoatlari rivojlangan?