Mavzu: O’zbek xalqining shakllanish jarayoni

Mavzu: O’ZBEK XALQINING ShAKLLANISh JARAYONI.
REJA:
. Urug`, qabila, elat, xalq va millat tushunchalari. Mil. avv.  mingyillikdan milodiy VIII asrgacha Markaziy Osiyoda yo’z bergan siesiy va etnik vaziyat.
. O`zbek xalqi etnogenezining ikkinchi davri (IX-XII asrlar).
. XV asr oxiri - XVI asr o`zbek xalqining shakllanishidagi uchinchi davri.


Tayanch tushunchalar
Etnogenez, xorazmiylar, so`g`diylar, baqtriylar, saklar, massagetler, apasiaklar, karluklar, pechenegler, Dashti Qipchoq, Ikki dare oralig`i tipi, O`zbek atamasi, O`zbekxon atamasi.

Xalqning kelib chiqishi murakkab dolzarb muammo va ulizm tarix fanining yutuqlari buyicha chambarchas bog`lik. Shu kunlarga qadar xalkning kelib chiqishi eki etnogenezi alohida fon sifatida shakllanib etgani yo`q, aimo yaqin kelajakda o`zida qator ijtimoyi va tabiyi fanlar yutuqlarini mujassamlashtirgan etnogenez fani yo’zaga kelishi shubha tug`dirlaydi. Keyingi yillarda dune olimlari xamkorlikda Jaxon xalklarning etnik tarixi nomli ko`p jildlik zalvorli (fundamental) asor ustida ilmiy tadqiqotlar olib borishi fikrimizning isbotidir

Xalklarning kelib chiqishi muammosi ustida ilmiy tadqiqot olib beruvchi mutaxasislar bir necha shartlarga rioya qilishi maqsadga muvofiqdir. Xalqning kelib chiqishi o’zoq davom etgan muraqqab jaraen ekanligini hamisha qo`zga tutib, ilmiy tadqiqotlarni kompleks tarzda olib borishimiz kerak. Sababi, ayrim fan sohasi yutuqlari (tarix, arxeologiya, Etnologiya, antropologiya, tarixiy tilshunoslik va ezma manbalar ko`p qirrari etnogenez muammosining bir tomoninigiga ochib berishga qodir.
Keyingi  yil davomida O`zbekistonda keng mikesda olib berilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida o`zbek xalqi etnogenezi sohasida muhim ma`lumotlarni qo`lg`a kiritishga muvaffaq bulindi. Bu esa Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o`zbek xalqining kelib chiqishi tarixiga oid yangi fikr va mulohadalar yuritish imkonini bermoqda. Kuyida biz o`zbek xalkining kelib chiqishi tarixiga katta xissa kushaetgan ijtimoyi va tabiiy fanlarga chegaradosh antropologiya (odam hakida fan) natijalari asosida o`zbek xalkining etnik tarixiga oid fikrlar va mulohadalar to’zisida gop yuritamiz.
Markaziy Osiyo xududida kadimgi tosh (paleolit) davridan to hozirgi zamonga qadar  nafar kadimiy edgorlik topilmalari va hozirgi davrda yashovchi  etnografik guruh ( ming kishi) ning antropologik o`rganilishi bu mulohadalarning asosini tashkil etadi.
Fanda o`zbek xalqining kelib chiqish tarixini o`rganishi qoysi davrdan boshlap kerakligi hakida umumiy fikr yo`q. Qator olimlar etnogenezni ezma manbalarda xalq nomi (etnomini) tilga olingan davrdan boshlashni maqsadga muvofiq dep biladilar. Ikkinchi guruh olimlar esa bu jarayonni mumkin qadar qadimiy davrlardan boshlash kerak, deb hisoblaydilar.
O`zbek xalqiga xos Markaziy Osiyo ikki daryo orasi irqining shakllanish davri, makoni va tarixi masalalarida fanda yakingacha yagona fikr yo`q edi. Bir gurux olimlar bu irq bundan - ming yil ilgari, ikkinchi gurux mutaxassislar  ming yil ilgari shakllangan desa, uchinchi guruh olimlari esa XVI asrda shakllandi deb hisoblar edilar. Antropologik izlanishlar natijasida mualliflar ikki daryo oralig`i irqining shaqllanishi, juda boy antropologik ma`lumotlar asosida, bundan - yil ilgari boshlanganini isbotladilar.
Olib borilgan tadqiqotlar o`zbeklarga xos antropologik qiyofa, dastavval Sirdaryoning orta havzasi to`manlarida, ya`ni Toshkent va Janubiy Qozog`istonning Chimbent viloyatlarida, Ettisuv mintaqasida miloddan avvalga  ming yillik oxirida shakllana boshlaganligi aniqlandi. Mil. avv. III-II asrlarda bu aholi bir necha yo`nalishda Markaziy Osiyoning markaziy va janubiy viloyatlarga kirib borgan.
Turon nomi bilan atalgan mamlakatimiz xududlarida utroq va chorvador hayot kechirgan qadimiy avlodlar Sug`d, Xorazm, Baktr, Parkona va Toxariston nomlari astidagi vahalarda yashoganlar. Ular sharqiy eroniy tillarga mansub sug`diy, xorazmiy, shak va toxar tillarida muloqatda bulganlar. Bu xalqlar janubda farsiyzabon Ajash xalqi, shimolda esa turkiy tilda so’zgashuvchi utroq va chorvador xalqlar va etnik guruxlarining doimiy ta`sirida bulganlar. Mil. avv.  ming yillkning urtalarida va ayniksa milodning V-VIII asrlarida shimoldagi turkiy qabilalarning Markaziy Osiyo xududlariga kirib kelish jarayoni kuchayadi. Ular mahaliy xalqlar bilan aralash-kuralash yashash jarayonini o`z boshlaridan kechiradilar, bu xalqlarga til jihatidan ta`sir o`tkazib, ularning tillarini turkiylashtirib boradilar. VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyodagi turkiy aholining asosiy qismi Chust, Ettisuv, Shosh, Farg`ona vodiysi, Zarafshon va Qashqadaryo vaholarida yashaganlar. Yozma manbalarda bu xududlar VII asrda Turkiston dep nomlangan. Utroq turmush sharoitini kechirgan mahaliy xalqlar ham asosiy kasbi charvochilik bulgan turkiy xalqlarga o`z ta`sirini o’tkazganlar. Ammo til nuqtay nazaridan turkiy xalqlarning ta`siri shu qadar kuchli bulganki, arablar bosqini arafasida Moverennaxr va Xorazmning tub erli aholisi turkilashib bo’lgan edi.
O`zbek xalqining shakllanishidagi ikkinchi muhim davr bu IX-XII asr hisoblanadi. Bu davrda Markaziy Osiyoda, jumladan, O`zbekistonda hozirgi o`zbeklarga xos qiyofa mahaliy aholining asosiy qismini tashkil etadi.
X asrning oxiri va XI asir boshlarida Markaziy Osiyoning qatta xududlarida Qoraxoniylar davlati keldi. Qoraxoniylar bilan birga ulkada ko’chib kelgan bir talay qabilalar turgashlar, ug`izlar, arg`inlar va boshqa turkiy zabon qabilalar ulkaning sharqiy eron va turk tillarida so’zlashuvchi aholisi tarkibini etnik jihatidan yanada boyitadi, turkiy etnik qatlomning ustunligini bir qador ta`minlaydi. Ana shu tariqa qoraxoniylar hukimronligi davrida turkiy o`zbek xalqi to`la shakllanadi, ijtimoyiy, iqtisodiy va madaniy jihotidan rivojlanadi. Tarixchi olim Buriboy Axmedov qayd kilganidek Eski o`zbek tiliga asos bo’lmish qorliq-chigil lahjasi rivoj topdi va yozma adabiyot darajasiga ko’tarildi. Qorliq - chigil lahjasi, aytish mumkin, shu o`zbek xalqining umumiy tili bolib qoldi (B.Axmedov. Tarixdan soboqlar T., Oqituvchi, ). Bu holni Yusuf Xos Xojibning Qutadg`u bilig, maxmud Koshg`ariyning Devonu lug`otit turk Ahmad Yugnakiyning Xibat ul-haqoyiq, Axmad Yassaviyning Xihmatnoma asarlari timsolida ochiq-oydin ko’ramiz.
O`zbek xalqining shakllanishida uchinchi muhim davr XV asr oxiri va XVI asr Qipchoq o`zbeklari kirib keladi va ular mahaliy aholiga o`z nomini beradi. Shu b-n birga IX-X asrlarda elat, xalq qiyofasidagi maxalliy belgilarning bir o`z faollashuvuga olib keladi.
Shunday qilib o`zbek xalqlarining etnik shakllanishi o’zoq davom etgan murakkab jarayon ekanligining guvohi bo’ldiq. O`zbek xalqining asosini hozirgi O`zbekiston xududida bir necha ming yillar davomida Yashab kelgan mahaliy sug`diylar, baxtarlar, xorazmiylar, saklar, massagetlar, kang`lar va davonliklar tashkil etadi. Turli davrlarda kelgan kabilalar, elatlar va xalqlar davr utishi b-n mahalliy aholiga o`z ta`sirini qisman o’tkazgan. O`zbek xalqning shakllanishi jarayonining barcha bosqichlarida mahalliy aholi tashqaridan kelgan aholiga nisbatan ustun bulgan. Ammo kelgindi aholi mahalliy aholiga o`z tilini berdi. Lekin antropologik nuqtai nazaridan mahalliy aholining etnik qiyofasini va tashqi ko’rinishni tubdan o’zgartira olmadi.