Mavzu: O’lkamiz hududlarida ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi

 
 
 
yuqori  darajasi,  hunarmandchilikning  taraqqiy  etishi,  ijtimoiy  tabaqalanish  va 
boshqaruv  tizimining  murakkablashib  borishi,  o’zaro  almashinuv,  savdo-sotiq  va 
madaniy  aloqalarining  kuchayishi  hamda  harbiy-siyosiy  vaziyat  O’zbekiston 
hududlarida  dastlabki  shaharlarning  paydo  bo’lishida  asosiy  omillardan 
hisoblanadi. 
Jamiyat  hayotida  sodir  bo’lgan  ijtimoiy-iqtisodiy  o’zgarishlar  mil.  avv.  III 
ming yillikning oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyo hududlarida 
dastlabki  shaharlarning  paydo  bo’lishiga  olib  keladi.  SHahar  madaniyatining 
shakllanishi  ham  xuddi  jamiyat  taraqqiyotida  bo’lgani  kabi  uzluksiz  taraqqiyot 
yo’li  bilan  rivojlangan.  Bu  qonuniyatga  ko’ra  shaharsozlik  madaniyatining 
shakllanishi,  uzoq,  bosqichma-bosqich  davrlarni  bosib  o’tgan.  Mil.  avv.  II  ming 
yillikka  oid  O’rta  Osiyodagi  Jarqo’ton,  Sopolli,  Dashli,  Gonur,  Namozgoh, 
Oltintepa,  Ulug’tepa  kabilarda  ilk  shaharsozlik  madaniyatining  shakllanishi  va 
rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo’ldi: 
- aholining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi; 
- hunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisoslashishi; 
-  qadimgi  savdo  yo’llarining  rivojlanishi  natijasida  iqtisodiy  va  madaniy 
aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi; 
- tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. 
SHahar  madaniyati  dastavval  O’zbekistonning  janubida,  Surxondaryo 
hududida  shakllandi,  so’ngra  esa  shimolga  So’g’d  (Qashqadaryo,  Samarqand, 
Buxoro),  Xorazm,  SHosh  va  Farg’ona  hududlariga  tarqaldi.  Bu  —  aynan  yurtlar 
va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. 
Ko’p  sonli  arxeologik  topilmalarning  dalolat  berishicha,  O’zbekistondagi 
ayrim ko’hna shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob 
(Samarqand),  Qiziltepa  (Surxondaryo),  Uzunqir,  Yerqo’rQon  (Qashqadaryo) 
kabilar kiradi. Qadimgi shaharlar — tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda 
muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. 
Fikrimizcha,  shaharlar  tarixini  o’rganish  jarayonida  dastavval,  eng  qadimgi 
shaharlar  shakllanishi  va  rivojlanishi;  aniq  hududlar  va  viloyatlardagi  tarixiy-
madaniy  shart-sharoitning  ta’siri;  ekologik-geografik,  ijtimoiy,  iqtisodiy  va 
demografik  muhitlarning  darajasi  va  ta’sir  doirasi;  shaharlarning  vazifasi; 
qadimgi shahar markazlarining tarixiy-madaniy jarayonlardagi o’rni va ahamiyati 
masalalariga keng e’tibor qaratish lozim. 
 
3-masala 
O’tgan  asrning  oxirlaridan  boshlab  hozirgi  kunga  qadar  «Avesto» 
ma’lumotlari  (viloyatlarning  Aryoshayona  bo’yicha  birlashishi)  Gerodot  va 
Gekatey  asarlari  («Katta  Xorazm»),  shuningdek,  Ktesiyning  qadimgi  Baqtriya 
podsholigi  haqidagi  ma’lumotlari  va  nihoyat  arxeologik  tadqiqotlar  natijalari 
O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish 
uchun  asos  bo’lgan  bo’lishiga  qaramasdan,  qadimgi  davlatlar  hududlari, 
shakllari,  boshqaruv  tizimi  va  sanasi  bilan  bog’liq  bo’lgan  mavzularning  ayrim 
yo’nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmoqda. 
Ijtimoiy-iqtisodiy  ahvolni  tahlil  qilish  shuni  ko’rsatadiki,  mil.  avv.  I  ming