mavzu: Nerv tizimining yoshga oid fiziologiyasi va gigiyenasi Nerv tizimining ahamiyati

ORALIK MIYa
Uchinchi korincha atrofida katta miya yarimsharlari chegara- sida oralik miya joylashgan. Unga ung va chap talamuslar, ya’ni kurish dumbo^chalari kiradi. Kurish dumboschalari ular or^ali barcha sezuvchi nerv yullari utadigan guyo oxirgi stan­siya ^isoblanadigan nerv kujayralari yivindisidir. Ular organizmning barcha retseptorlaridan impuls sabul ^iladi va ularni katta yarimsharlar pustloviga va miya uzagining bosh^a bulimlariga utkazadi.
Talamus ovris sezuvchanlikning oliy markazi kisoblana- di. Klinik kuzatishlarga asoslanib, uning ayrim zararla- nishlarida azob beradigan ovrik sezgisi paydo bulishi is- botlangan. Teriga arzimavan kuch bilan tegib ketish, tovush yoki yoruvlik bunday bemorlarda sattik ovrik xurujlarini keltirib chikaradi. Ba’zan talamus zararlanganda, ovrik; sezish buziladi va bunda ovris ta’siri bu sezgilarni umuman keltirib chitsarmaydi — analgeziya kolati vujudga keladi.
Talamusdan pastda oralik; miyaning boshsa sismi — gipota­lamus, ya’ni dumbok osti joylashgan. Bu kup sonli bovlanish- lari, sezuvchi va karakat neyronlari bulgan nerv kujayrala- ri yivindisidir. U bosh miyaning sadimiy tuzilmasi bulib, bir butun organizmning kupgina funksiyalarini va avvalo ichki mu^iti doimiyligini idora ^ilishda yetakchi rol uy- naydi. Gipotalamus egallagan kichik joyda sirkdan ortik turli-tuman yadrolar mujassamlashgan. Ular organizmda mod- dalar almashinuvini, yurak-tomir, z;azm silish, ayirish va boshsa sistemalar ishini idora siladigan vegetativ nerv sis- temasi markazlaridir. Gipotalamusda tana temperaturasini doimiy muayyan darajada (36,6—37°S) saslab turishni ta’- minlaydigan termoregulyatsiya markazi joylashgan. Bu markaz- lar buzilganda issislik xosil silish va issislik chitsarish jarayonlari buziladi, temperatura ta’siriga javob reaksiya- lari z^am uzgaradi. Tuyish markazi xam shu yerda joylashgan bulib, tuslik yoki ochlik kisei shakllanishi shu markazga bov- li^. Bu markazning buzilishi shunga olib keladiki, odam ov- satga mutlaso tuymasdan tinmay yeyaveradi, unda tuyish Kisei yuzaga kelmaydi yoki ovsatdan yuz ugiradi, bordi-yu, uni zurlab ovsatlantirilmasa, ochlikdan k^alok bulishi mumkin. Gipotalamus amalda miyaning barcha bulimlari bilan bovlan- gan, birok yatsinida joylashgan gipofiz — ichki sekresiya bezi bilan aynissa chambarchas va anatomik kamda funksional ji- xatdan bovlis. Organizm butun endokrin sistemasining fao- liyati ana shu bezning funksiyasiga bovlik. Shunday silib, barcha ichki sekresiya bezlari gipotalamus nazorati ostida buladi va shu munosabat bilan uning organizm funksiyasiga ta’siri kam nerv, kam gumoral sistemalar orsali amalga oshiriladi.
Oralik miyaning funksiyalari katta yarimsharlar pustlogi nazorati ostida buladi. Bunga sabab shuki, miya pustlovi is- tisno ^ilingandan keyin, ^ayvonlarni ^atto kuchsiz ta’sir- lantirish kam ularda son bosimini va konda sand misdorini oshirib, juda kuchli mukofaza reaksiyalarini keltirib chitsa- radi.
LIMB SISTEMASI
Limb sistemasini bosh miyaning funksional ji^atdan uz- aro bovlangan k^at0R strukturalari tashkil etadi. Ularga nerv ^ujayralaridan tashkil topgan pustlos sismi va pust- lok osti tuzilmalari kirib, ular miya ichkarisida yadrolar kurinishida joylashgan buladi. Ular juft bulib, chap va ung yarimsharlarda joylashgan: bodomsimon tana, gipotalamus, ta­lamus yadrolari 1^ismi, tusik, urta miya limb zonasi va bosh- Kalar shular jumlasiga kiradi.
Uz strukturalari va bosh miyaning boshka bulimlari ora- sidagi kup sonli boglanishlar limb sistemasi uchun xos bulib, bu kol sistemaga odam faoliyatini yulga soladigan ichki omil- larning jami yivindisini boshsarib turish imkonini be- radi.
Limb sistemasining funksiyalari ni^oyatda murakkab va xilma-xildir. Ular odam tashki mukitning doim uzgarib tu- radigan sharoitiga moslashuvini ta’minlashda, xuls-atvor, Kis-kayajon, xotirani shakllantirishda mukim rol uynaydi. Uning strukturalarida ov^at yeyish, ichimlik ichish, avlodni davom ettirish, uz-uzini z^imoya kilish singari z^ayot uchun mu- Kim bulgan ektiyojlarni ^ondirishga saratilgan mayl-istak- lar shakllanadi. Aksirish, yutalish, kuzning pirillashi sin­gari oddiy shartsiz reflekslardan fark silib, ular murak­kab shartsiz reflekslar—instinktlar satoriga kiritiladi. Bola usgan va rivojlangan sari ongga tobora kupros buysuna- di. Bunday sistema u^itish jarayonida bevosita ishtirok eta­di, chunki idrok silish, dissat va xotirani ta’minlaydi. Bu dastavval gippokamp va bodomsimon tanachaga taallusli, ular axborotning vastinchalik manbai z^isoblanadi va odamlar yakin orada bulib utgan z^odisa-vo^yealarni eslay olmaydilar va aksincha, katta yarimsharlar pustlovida saslanib koladi- gan eski votsealarni yaxshi xotirlaydilar. Bundan tashsari, katta yarimsharlar eski pustlovining bir sismi bulib, mul- jalga olish reflekslari paydo bulishida, vegetativ funk- siyalar, xis-^ayajonlarni idora kilishda, ixtiyorin xarakat- larni bonl^arishda ishtirok etadi. Chakka bulagida joylash- gan bodomsimon tanacha uzunchox miya, urta va oralix miya, va- roliy kuprigi va miyacha faoliyatiga tutrilovchi ta’sir kur- satishni amalga oshiradi. Bu yerda bosh^a markazlarning re- aksiyalarinn, shuningdek, uz nerv ^ujayralarining genetik va orttirilgan xotirasini ^isobga olgan xolda ta’sirni x^a_ bul ^iladigan nerv markazlari buladi. U sabab-emotsional soxaga, vegetativ nerv sistemasiga, ichki sekresiya bezlari faoliyatiga aktiv ta’sir siladi.
Limb systemasi odam fe’l-atvorining uziga xos xususiyat- larini va uning reaktivligini, ya’ni biror xildagi javob reaksiyalarini talaygina darajada belgilaydi. Bordi-yu, ma- salan, xayvonning ikkala yarimsharlaridagi bodomsimon ta- nachalar olib tashlansa, bunda tushayotgan axborotni uning emotsional x^olatiga muvofix xolda baxolash sobiliyati, uni X^ayot jarayonida tuplangan axborot, ya’ni xotira bilan takkos- lash xususiyati yux°taladi.
Limb sistemasidagi buzilishlarda x^ayvonlar va odamning xatti-xarakati beuxshov bulib xoladi, ozis-ovxatga nisbatan munosabat uzgaradi, nusxa va turni saxlab solishga saratil- gan faoliyatga, emotsional rux-kayfiyatga zarar yetadi. Limb sistemasining faoliyati bosh miya pustlogi va asosan peshona bulaklarining yangi pustlogi bilan idora silinadi. Ayni va^tda pustlox osti tuzilmalari katta yarimsharlar pustlogi tonusini xuvvatlab turadi, emotsional vaziyat vujudga keladi, idrok xilish, tafakkur aktivlashadi, xU^lay ish rejimi yuza- ga keladi. Katta yarimsharlar pustlogi esa analitik-sintetik funksiyani bajaradi, oliy nerv faoliyatini ta’minlaydi.
RETIKULYaR FORMATSIYa
Uzunchox miyada, varoliy kuprigida va xisman oralix miyada zich nerv tolalari tarmogi bilan uzaro birikkan, yirik va mayda yadrolardan tuzilgan tursimon tuzilma buladi. U m'ar- kaziy nerv sistemasining turli bulimlarpni uzaro boglaydi va x^ayot uchun muxim bulgan bir x^ancha funksiyani bajaradi.
Katta yarimsharlar pustlogining faoliyati retikulyar for­matsiya xU^jayralarining aktivligiga boglix- Odam uxlab yot- ganda yoki bedor bulganda uning ta’sir darajasi ancha sezi- larli buladi. Retikulyar formatsiya ta’sirlanganda odam uy- gonadi va ta’sir tuxtatilganda uysu boshlanadi.
Uzunchox miyada nafasni tartibga soluvchi markazda reti­kulyar formatsiyaning bir x^ismi buladi va u shikastlanganda nafas olish tuxtashi kuzatiladi. Bu nerv tuzilmasining yama bir eng muxim funksiyasi x^am ma’lum: bu uning yurak-tomnr faoliyatini idora xilishdagi ishtirokidir. Shu nerv tuzilma- si tufayli tomirlarning normal tonusi va shunga muvofix Xolda, x^on bosimining normal darajasi saxlab turiladi.
Uzunchox miyaning ta’siri istisno x^ilinsa> shundan keyin to­mirlarning kengayishi, yurak faoliyatining susayishi, x^on bo­simining keskin pasayib ketishi kuzatiladi.
Retikulyar formatsiyaning nerv xU^jayralari tananing ma- kondagi vaziyatini boshxarish va nazorat x^ilishla> odam tinch Xolatda bulganda, utirganda yoki yotganda muskullar tonusini saxlab x^olish ustidan nazorat x^ilishD^a ishtirok etadi.
MIYaChA
Miyacha bevosita katta yarimsharlarning ensa bulaklari os- tida miyaning IV xorinchasi ustida joylashgan. U ikkita yarim- shar va chuvalchangsimon urta bulakdan tashkil topgan. K^aR Xaysi yarimshar uchta bulakchaga bulingan, oyoxchalar nomini ol­gan va ulardan chixadigan nerv tolalari dastalari uzunchox miyaga, orxa miyaga, kuprikcha yadrolariga, urta va oralix miya- ga, katta yarimsharlarga boradi. Ular oralix axborot miyachaga periferii nerv sistemasidan x^am> katta yarimsharlar pustlo- gidan x^am keladi. Miyacha uz navbatida shu oyoxchalar orxali markaziy nerv sistemasining barcha bulimlariga va perife­riyam impuls yuboradi. Miyacha orxa miya bilan aynixsa mus- taxkam boglangan. Miyacha bugimlar,
muskullarning x^olati, ularning tarangligi, oyox-XU^llaRⁿing vaziyati tugrisidagi ma’lumotni orxa miya orxali oladi. Miyachaning butun yuzasi Xalinligi 1—2,5 mm bulgan kulrang moddadan tuzilgan bur- mali pustlox bilan x^oplangan- Ichida ox modda joylashgan, uning massasida kulrang moddaning miyacha yadrolari buladi.
Karakatlarni muvofixlashtirish funksiyasiny, muskullar tonusini idora xilish, tananing vaziyati va muvozanatini sax- lash, ya’ni anix va nozik tabaxalanishni talab etadigan murak- kab x.arakatlarni boshxarish funksiyasini miyacha bajaradi. Bun- ga tana, jumladan, xulox vestibulyar apparati xarakati vaxtida ta’sirlanadigan barcha retseptorlardan unga impulslar ke- lishi tufayli erishiladi. Miyacha kasallanganda gavda va oyox- xullar muskullarining tarangligi sustlashadi, x^aR^akatlaR maet odamning x^aR^akatlarini eslatadi, ular omonat bulib Xoladi, xU^l_°yoX^laRⁱ va boshi tinmay chayxalib turadi yoki Xaltiraydi, xarakatlar uygunligi yuxoladi, odam muvozana­tini saxlab x^olish. t^ik turish, utirish, yurish kobiliyatini
yux^otali-
Muskullar tonusini idora x^ilishla F^aX^at miyacha emas, balki miyaning boiщa tuzilmalari x^am ishtirok etadi. Miyacha asosan rostlovchi muskullar tonusi uchun javob beradi, deb Xisoblanadi. Uning funksiyasi, ya’ni «miyacha sindromi»da bu- kuvchi va yozuvchi muskullar xarakatining nomuvofix bulib so- lishi, x^amkorlikda ishlaydigan muskullar ishining buzilishi kuzatiladi. Oyoxlarni kerib gandiraklab yurish, gox u, gox &u tomonga chaysalib odim tashlash sababi ana shundadir. Vesti­bulyar apparat bilan bogliklik susayishi sababli odam muvo- zanatini, vaziyatni saslashi siyin buladi. Nutsi buziladi, suzlarni bulib-bulib talaffuz siladigan bulib soladi. Biro^ shunga saramay, katta yarimsharlarning funksiyasi tu- fayli z^arakatlar saslanib soladi. Miyacha funksiyasiga, shu- ningdek, periferiyadan keladigan axborotga va katta yarim- sharlar pustlogini tuzatishga asoslanib, xarakat kulamini, kuchini va anisligini belgilash xam kiradi, deb taxmin kili- nadi.
BOSh MIYa KATTA YaRIMShARLARI PUSTLORI
Katta yarimsharlar, ya’ni oxirgi miya kattaligi buyicha bosh miyaning dolgan barcha bulimlarini birga sushib z^isoblagan- da, ulardan kup marta ustunlik siladi va miyacha bilan bir­ga ularning ustini ^oplab turadi. K^aR bir yarimsharda pesho- na, tepa, chekka va ensa bulaklari buladi. Yarimsharlar bag­rila sorinchalar nomini olgan bushlislar bor. Ular suyuslik bilan tulgan bulib, miya tutsimalaridagi moddalar almashi- nuvi shu suyuk;lik orsali amalga oshadi. Katta yarimsharning kolgan barcha massasi nerv tolalaridan zfsil bulgan os mod- da, bazal yadrolar nomini olgan kulrang modda tuplamidan iborat.
Oxirgi miya yarimsharlarining butun yuzasi yopsichga uxshash kulrang modda savati bilan soplangan, u bosh miya pS/stlori deb ataladi. U oliy nerv sistemasining oliy bulimi bulib, bir butun organizm faoliyatini uning tevarak-atrof bilan murakkab uzaro munosabatlari bilan birga shakllantiradi, muvofislashtirib va nazorat silib turadi. Pustlosning sa- linligi miyaning turli sismlarida bir xil bulmaydi va 1 mm dan 5 mm gacha z/dgarib turadi. Uning butun yuzasi kup sonli egatchalar bilan sirkilgan bulib, ular orasida pushta- lar buladi.
Yarimsharlarning umumiy yuzasi ular z^isobiga birmuncha kattalashadi va katta yoshdagi odamda 1700—2200 sm² ni tash- kil siladi. Pustlosda savat-savat bulib joylashgan 10⁹— 10¹⁰ ta nerv z^ujayrasi buladi. Jami oltita savat bulib, ular nerv z^ujayralarining fazoviy joylashuvi, misdori va shakli jiz^atidan uziga xos xususiyatlarga ega. Neyronlar- ning usimtalaridan xosil bulgan eng yukori savat bundan mustasnodir.
Bosh miya pustlogining z$ar saysi r^ismi anatomik belgi- laridan tashsari, funksional belgilari bilan z^am boshsa kismlaridan fars siladi. K^03IR^GI vastda pustlosning 50 dan ziyod turli xil sismlari annslangan bulib, ularning x.ar biri nerv bulaklarining tuplami, ulchami, joylashuvi buyicha boshkalaridan fars kiladi va muayyan biror axborot yoki signalni sabul silishga moslashgan buladi. Bu barcha belgilarga asoslanib, SSSR Meditsina Fanlari akademiyasi- ning Miya instituta orr^a miya pustlogining sitoarxitektonik maydonlari kartasini yaratgan. Ayrim savatlar va maydon-
larning z^ujayralari orasida diimil uur..u_U..-
ladi va vastinchalik boglanish z^am paydo bulib turadi.
Pustlosning turli maydonlaridagi nerv z^ujayralarining funksiyasi tananing turli retseptorlaridan keladigan ta’- sirlarni analiz silish bilan boglis. Shu munosabat bilan sensor (sezuvchi) yoki motor (z^arakat) funksiyasini bajaradi- gan ixtisoslashgan proeksion zonalar, shuningdek, assotsia- tiv va proeksiyalararo zonalar mavjud. Sezuvchi zona neyron- lari axborotni sezgi organlaridan oladi va analiz siladi. Pustlosda z^ar bir organning analizatordagi pustlos oxiri deb ataladigan uz vakolatxonasi borligini aytib utish lo- zim. K^aR^akat zonalarining neyronlari muskullar, boylam- lar, paylar, suyaklardan keladigan signallarni analiz sila- di va murakkab z^arakatlarni boshsarib, ularni muvofis- lashtirib turadi. Chunonchi, pustlosning ensa soz^asida kurish, proeksion va proeksiyalararo zonalarda, chakka sodasida eshi- tish, tepa soz^asida vestibulyar va umumiy sezuvchi zonalari va shu kabilar buladi. Mazkur organ butun organizm z^ayot faoliyatida nechoglik katta rol Uynasa, bosh miya pustlogida unga shu sadar katta maydon ajratIladi. Masalan, chan yarim- shar pustlogining motor zonasida ung sulning vakili bulgan neyronlar egallagan joyning ulchami taskoslab kurilsa, uning boshsa yarimshardagi ulchami chap sulnikidan katta ekan- ligi ma’lum buladi. Bu mez^nat faoliyatida ung sul yetakchi rol uynashidan dalolat beradi. Ularning uzaro ta’siri tu- lis idrok silishni ta’minlaydi.
Kar bir aloz^ida zona ixtisoslashgan bulishiga saramay, uning funksiyasini ado etishda boshsa zonalardagi neyronlar z$am ishtirok kiladi va kelgan signal analizi proeksion xamda proeksiyalararo zonalarda bir vastning uzida ruy be­radi. Shunga kura, zona shikastlanganda uning funksiyasi ba- tamom yusolmaydi, balki nozik tabasalanish yusoladi. Zo- naning funksiyasi boshsa zonalardagi tarsos elementlar zimmasiga utadi.
Assotsiativ proeksion zonalar katta az^amiyatga ega bula­di. Ular yarimsharlar butun yuzasining uchdan bir sismini egallaydi va pustlos doirasidagi barcha analizator sistema- larining uzaro ta’sirini tashkil kilish funksiyasini baja- radi. Ularga javob ta’sirlarning ayrim elementlarida emas, balki ular yigindisida paydo buladi. Odamning uziga xos yangi funksiyalari — nuts, xat yozish va shu kabi asliy funksiyalari z^am shu zonalarga sarashli buladi. Pustlosda- gi assotsiativ zonalar yarimsharlarning oldingi bulimlarida rivoj topgan va peshona bulaklarining kattagina kismini, shuningdek, asosiy analizatorlar: kurish, eshitish va teri- kinestetik (pustlosning suyi tepa bulimlari) analizator- larinipg tutashgan joyida katta sismni egallaydi.
Shunday kilib, katta yarimsharlar pustlogi markaziy nerv sistemasining analitik-sintetik deb pom olgan eng mux.im funksiyalaridan birini bajaradi. Ta’sirlar murakkab kom- plsksini uni oddiy komplekslarga tabasalashtirish yuli bi- lan batafsil analiz kilish, pustlosning turli zonalaridan olingan javobni integratsiya kilingan javob reaksiyasi shak- lida umumlashtirish uzgarib turadigan mu^it sharoitiga or- ganizmning juda yaxshi moslashuviga imkon beradi.
Odam tik yurishi va ^ayotining me.\nat k^ilish bilan 6of- lisligi sababli birmuncha siyinlashgan ^arakatlarni boiщa- rishida ^am katta yarimsharlar pustlogi yetakchi rol uynaydi. Pustlo^ning ^arakatlar uchuy mas’ul motor zonalari deb nom olgan so^alyri shikastlanganda ^am tulis ^arakatsiz- lik yuz beradi. Katta yarimsharlar pustlognga ichki organlar- ning retseptorlaridan impuls kelishi va uning markazlari vegetativ nerv sistemasi orsali ularning faoliyatini idora silishda ishtirok etishi ,\am isbotlangan.
Chap va ung yarimshar turli analizatorlarning joylashuvi buyicha taedoslansa, ular tuzilishiga kura bir xil tipda bu- lishiga saramay, ularda analizatorlar bir xilda mavjud bulmaydi. Miya asimmetriyasi ^atsida odamlar sadimdan tu- shunchaga ega, chunki u ikkala 1^uldan birining kupros rivoj- langanligida kurinib turadi. Napaday odamlar a^olining ozchilik ^ismini tashkil kiladi, ikkala kU^di bir xilda yax­shi rivojlangan odamlar — ambdikstrlar umuman kam uch- raydi. Asimmetriya boshsa muskullarning z^arakat aktivligi >*am bab-baravar takomillashmaganligida namoyon buladi.
Yuzning chai va ung yarmi mimika muskullarida fark bu­ladi, agar uning ung va chap yarimsharidan kuzguli tasvirda sintetik fotosuratlar olinsa, bu aynissa yassol kurinadi.
Sezgi organlari ishida ^am funksional asimmetriya bor- ligi anislangan. Odamning bir sulogi ikkinchisidan yaxshi eshitadi. Uning bu xossasidap utsitishda foydalaniladi. Masalan, lingafon kabinetlarida chet tilini urganishda ax- borot ung kulona, muzika esa chap kuloska beriladi. «Ung ku- los effekti»dan boshka fanlarni utsitishda xam foydalansa buladi. Kurish, ^id bilish organlari, badan sezgisi xususida ^am shu fikrni aytish mumkin.
Odam tanasi funksiyalarining assimmetrikligi shundan dalolat beradiki, miyaning funksiyasi z^am uz navbatida yarim­sharlar urtasida notekis ta^simlangan. Oliy psixik funk- siyalar asimmetriyasi aynissa ruy-rost ifodalangan. Chunon- chi, chap yarimshar zararlanganda nuts kisman yoki batamom yukoladi, bemorlar birorta tovushni kam, birorta suzni >$am talaffuz kila olmaydi yoki tovushlardan suz yasay olmaydi. Bu nutk markazining motor zonasi yoki chap yarimsharning Brok zonasi deb ataladigan soxasidagi nut^ni z^arakatga keltira- dngan apparat muskulaturasi nozik karakatlarining buznli- shi natijasi xisoblanadi. Bu yarimsharlar eshitish markazi- ning funksiyasi buzilganda suzlar va gaplarni tushunish siyinlashib soladi. Chap yarimshar, shuningdek, xat yozish, kitob ukish, ^isoblash kabi oliy funksiyalarni xam bajaradi, bun- day vastlarda nutk tovush o^imining fonematik analizi amalga oshiriladi, xotirada tovushlarga mos keladigan suz- larning karf yoki rakam tasviri simvollari vujudga kela- di, gaplar sintez ^ilinadi, narsalar nomi aytiladi, mamti- Kan fikrlash paydo buladi.
Nutk va tafakkur bir-biri bilan chambarchas boglik- Nutk- ning buzilishiga olib keladigan chap yarimshar funksiyasining yu kol ishi bilan odam mav^um fikrlash ^obiliyatidan ma^rum buladi. Ayni vastda kayfiyat xam buziladi. Odam xafa^on bulib, yelkalari chikib engashib k^olaDI, tabassumi yukoladi, barcha yaxshi vo^yea-^odisalarga kadiksirab 1^araydi.
Ung yarimshar chap yarimsharning «indamas yordamchisi» deyi- shadi. Agar uning ishi tuxtatib ^uyilea, odam uzok vastgacha vaysa^i, tushunib bulmaydigan darajada ezma bulib ^oladi. Tovushining o^angi buziladi, u man^a, bu fhk> uvillovchi, «sh» tovushini «s» deb talaffuz siladigan buladi, duduklanib gapiradi, gapi uzuk-yuluk chi^adi, nutk maromi buziladi, man­tiliy va emotsional pauzalari yukoladi. Shunday 1^ilib, nutk- ning izchilligi, uning manti^iyligi, emotsionalligi, tovush tembri, musi^iyligi, uni orti^cha ta’sirdan ximoya silish — bularning xammasi ung yarimsharning funksiyasiga kiradi, nut^ni eshitish va gapirishda u chap yarimsharga yordam beradi.
Ung yarimshar musika markazi funksiyasini bajaradi. Musi­na olami fasat unga tegishli. Shu tufayli odam tovushlarni bir-biridan fark ^iladi, ashula ayta oladi, musika asarla- rini ijro siladi, ifodali suzlay oladi. Ung yarimsharda fa- zoda muljal olish markazlari buladi. Uning ishi tuxtatib Kuyilganda odam guyo oyok-KU^llaRining kaerda ekanligini bil- maydi, shu sababli kupgina karakatlarni bajarishga kiyna- lib koladi.
Obrazli xotira va obrazli tafakkur ung yarimsharning funksiyalari kisoblanadi. Chunonchi, chap yarimsharda k^on ay- lanishi buzilishi o^ibatida ung KU^LI va oyo^lari falaj bu­lib dolgan mash^ur venger kaykaltaroshi Beni Ferensining ijodiy kobiliyati sa^lanib dolgan ^olda chap KU^LI bilan ish- lashni davom ettirgan. Chap yarimshari ishi tuxtatib ^uyilgan odamdagi yomon kayfiyat ung yarimsharning ishi tuxtatib KU* yilganda mutlaso yukoladi.
Chap va ung yarimsharning ensa sokasida kurish markazlari joylashgan. Ilgaridan kurish funksiyalarining amalga oshi- shida ikkala yarimshar bir xilda ishtirok etadi, deb ^isob- lab kelingan. Odatdagi sharoitda ularning faoliyatida 1^an- daydir farsni ani^lab bulmasa-da, buni unchalik turri deb bulmaydi. Chap yarimsharning funksiyasi predmetni uning ay- rim detallarini analiz kilish yuli bilan bilish ^isobla- nadi. Birok; predmet tasvirini yana sintez kilish, sanday detallardan tuzilganini bilish kerak. Bu funksiyani ung yarim­shar bajaradi. Asimmetriya, shuningdek, predmetlarning ran- gini anidlashda namoyon buladi. Rangni bilish va uni nutd bilan kodlash chap
yarimshar funksiyalariga taalludli, birod ung yarimshar fadat rangni anidlashda emas, balki tonlar- ning tuyinganligi va yordinligiga bado berishda dam ishtirok etadi.
Bosh miyaning funksional asimmetriyasiga daramay, ung va chap yarimsharlar bir-biri bilan tuxtovsiz axborot ayirbosh- lab, tulid damkorlikda ishlaydi va olamni ob’ektiv idrok dilish uchun ob’ektiv imkoniyat yaratadi. Ular ayrim bloklar- dan tuzilgan yaxlit bir miyani tashkil etib, bu bloklar turli axborotlarni tuplash, analiz dilish va sadlash damda ular oldida paydo buladigan muammolarni dal dilish uchun daror- lar dabul dilishga zarurdir.
VEGETATIV NERV SISTEMASI
Vegetativ nerv sistemasi nerv sistemasining peri- ferik dismi disoblanadi. U ichki organlar tudimalarini, te­rn, sillid muskullarni, ichki sekresiya bezlarini innervatsiya kiladi. Vegetativ nerv sistemasining funksiyalari ichki or­ganlar faoliyatini idora dilishdan va organizmning ichki muditi doimiyligini sadlab turishdan iborat. Unda simpa­tii va parasimpatik nerv sistemasi mavjud buladi. Ular turli vazifalarni bajaradi. Parasimpatik bulimning va- zifasi, odatda, uzod davr mobaynida organizm ichki muditi- ni bardaror dilib turadigan jarayonlarni ta’minlab turish­dan iborat, deb disoblanadi, nerv sistemasi zur berib ishla- shi bilan boglnd dayotga taxdid solayotgan sharoitda, kurashda yoki yugurishda simpatik nerv sistemasining faoliyati ustun- lik diladi. Ekstremal sharoitlarda vegetativ nerv sistemasi tashdi ta’sirga javob berib, aynidsa, turli emotsional reak- siyalarda don aylanishi, nafas olish, ovdat dazm dilish, ayi- rish, ichki sekresiya organlarining funksional dolatini uz- gartirish xususiyatiga ega. Bunda yurak urishi, nafas olish tez- lashadi, ter ajralib chidishi, moddalar almashinuvi jarayon- lari va shu kabilar kuchayadi.
Vegetativ nerv sistemasining organizm ichki muditi doimiy­ligini sadlashdagi ishtiroki aynidsa mu.dim adamiyatga ega. Ma- salan, davo daroratining kutarilishi, ter ajralishining ku- chayishi, shuningdek, periferii don tomirlar sistemasining kengapishi disobiga issidlik ajralish.i bilan kechadi. Bular- ning dammasi tana daroratining doimiy sadlanishiga imkon be- radi va organizmning issidlab ketishiga tusdinlik diladi. Kup don yudotilgan dollarda yurak urishining tezlashishi ku- zatiladi, tomirlar torayadn va umumiy doi aylanish doirasiga tudimalar damda organlarda normal don aylanishini ta’min- laydigan taloddagi depolangan don otilib chidadi. Organizm­ning ana shu va boshda kupgina reaksiyalari markaziy nerv sistemasining oliy bulimlarida shakllanadi va vegetativ nerv
sistemasi or^ali ruyobga chsh^ariladi. Markazii nerv sistema­sining shu bulimi yordamida ichki organlar funksiyasi, shuning- dek, barcha organlarning don aylanishi va trofikasi idora di- linadi (7-rasm).
Simpatik nerv sistemasining markazlari orda miyaning kuk- rak va bel bulimlarida, parasimpatik nerv sistemasining markazlari urta miyada, bosh miyaning uzunchod bulimlarida va orda miyaning dumgaza bulimida buladi.
Vegetativ nerv sistemasi oralid mnya gipotalamusida^ ola- bula tanada va mnya uzagining tursimon tuzilmaepda joilash-