mavzu: Nerv tizimining yoshga oid fiziologiyasi va gigiyenasi Nerv tizimining ahamiyati

SIMPATIK NERV TIZIMI Ork;a miya kulrang moddasining yon shoxlarida joylashgan simpatik yadro simpatik nerv tizimining markaziy zuzsmi zrzsoblanadi. Bu yadro birinchi kukrak segmentidan boshlanib, bel segmentlarigacha tushadi va avtonom nerv tizimining to- rako-lyumbal bulimini tashkil siladi (26- raem). Simpatik tolalar bu markazdan tegishli ork;a miya segmentlarining ol- dingi ildizlari or^ali orz^a miya neyronlarining usimtalari bilan birga chiz^adi. Simpatik yadro ancha kichik multipolyar z^ujayralardan tuzilgan, bu neyronlarning dendritlari orz^a miyaning uzida tarz^aladi. Ingichka, aksari mielinli akson- lari or^a miyadan chiv^ib, umurt^a oldi (paravertebral) va umurt^adan oldingi (prevertebral) tugunlarda tugaydi. Bu aksonlardan v^uzgalishning utish tezligi 20 m/s oshmaydi. Simpatik neyronlarning or^a miyadan chi^ib, tugunda tugay- digan aksonlari preganglionar tolalar, deyiladi.
Simpatik nerv tizimining periferiya ^ismini simpatik tugunlar va ularga aloz^ador afferent va efferent tolalar tashkil z^iladi. Umurt^a oldi tugunlar bosh chanoga asosidan, to dumgazagacha tushgan umurtz^aning ikki yonida yotuvchi che- tara stvollarini vnosil v^iladi. Chegara stvol tarkibidagi tugunlar bir-biriga komissuralar yordamida, or^a miya nerv- lari bilan o k; va kulrang tarmozuzar yordamida boglangan. Oz^ tarmoz* or*>ali preganglionar tola tugunga kirib, ef­fektor neyron bilan tutashishi mumkin. Unda effektor neyronning aksoni (postganglionar tola) kulrang tarmoz^ orv^ali or;a miyaga z^aytadi va oldingi ildiz tarkibida uzil- masdan ishchi a’zogacha yetadi. Tugunlarda preganglionar to­lalar bilan tutashgan neyronlar aksonlarining talay z^ismi kichik tutamlarga yigilib, kukrak z^afasi, zuerin bushligi va chanoz^ a’zolarini nervlaydi.
Preganglionar simpatik tolalarning bir k,ismi umurtv^a oldi tugunlarda uzilmasdan prsvertebral (umurt^adan ol- dingi) tugunlarga yetadi va bu yerda effektor neyronlar bi- lan tutashadi. Umurt^adan oldingi tugunlar umurt^adan an- cha narida, nervlanadigan a’zoga ancha yaz^in joylashgan. Shu- ning uchun ularga yetib kelgan preganglionar tola z^am, ulardan chis^an postganglionar tola z^am ancha uzun buladi.
Umurtk;adan oldingi katta tugunlardan yulduzsimon, v^uyoshsimon, ichak tutzugchining yuzuzri va pastki tugunlarini kursatish mumkin. Bu tugunlardagi neyronlar vuzrin bushligi a’zolarining simpatik nervlanishini ta’minlay- di. Deyarli barcha a’zo va tuzuzmalar simpatik nervlanishiga ega. Birinchi galda bu z$on tomirlar, kovak a’zolarning, terining sillis muskullari, teri va z^azm bezlari, upka, jigar va 6f tu^imasi z^ujayralari, skelet muskullari va markaziy nerv tizimining uzi.
Simpatik nerv tizimi sezgir yullarga z^am ega. Sezuvchi neyronlarning somalari umurtsadan oldingi tugunlarda joylashgan. Ularning uzun usimtalaridan biri periferiyaga yul oladi, ikkinchisi orvuz miyaga utadi. Boshvuz bir neyron­larning uzun usigi ishchi a’zoga borib, yetsa, kaltalari tu- gunning uzida tar^alib, oraliz^ neyronlar orv^ali effektor neyronlar bilan boglanadi va shu yerning uzida maz^alliy reflektor yoy z^osil v^iladi.
PARASIMPATIK NERV TIZIMI
Avtonom nerv tizimi bu vuismining tuzilishi deyarli sim­patik tizimniki kabi. Uning z^am markaziy va tashz^i tu- zilmalari mavjud, z^uzgalish bajaruvchi a’zoga ikki ney- ronli yul orz^ali yetib boradi. Ammo parasimpatik tizim- ning uziga xos xususiyatlari zuzm bor. Birinchidan, bu tizimning markazlari bosh va orz^a miyada bir-biridan va simpatik markazdan uzozuzagi soz^alarda joylashgan. Ikkin- chidan, tazzada parasimpatik tizim ta’sir utkazadigan doyra ancha tor, ba’zi a’zo va tuzuzmalar, masalan, bachadon, MNT, vuzn tomirlarning deyarli zutmmasi parasimpatik nervlanish- ga ega emas. Parasimpatik tizimning markaziy tuzilmalari urta, uzunchoz^ va orz^a miyada joylashgan (27-rasm). Urta miya (mez- ensefal) vuzemining yadrosi Silviy suvutkazgich tubida bulib, kuz muskullariga, sulak va kuz yoshi bezlariga uch juft bosh nervlar tarkibida preganglionar tolalar yullaydi. Bu tolalar kuzni z^arakatlantiruvchi, yuz va til- >;alk;um narvlar tarkibida kipriksimon, ^ulok;, til osti va tanglay tugunlariga yetib keladi va postganglionar neyron- larning tana va dendritlarida sinapslar z^osil z^iladi.
Uzuncho^ miyadagi (bulbar) markazdan chizdan pregangli- onar tolalar buyin, kukrak va z^orin bushli^laridagi a’zo- larga sayyor nerv tarkibida utadi.
Parasimpatik tizimning dumgaza bulimi orz^a miyaning uch dumgaza segmenti yon shoxlarida joylashgan. Bu yerdan tolalar chanoz^ nervi tarkibida chano*; a’zolariga yul oladi.
Parasimpatik tizimning afferent yullari sayyor nerv tolalarining kup z^ismini tashkil z^iladi. Bu tolalarga alosador z^azm, kukrak va z^orin bushligadagi a’zolardagi retseptorlar mexanik, z^arorat va ogriz^ paydo siluvchi ta’- sirotlarni sezadi, pH va elektrolitlar tarkibi uzgarganda v^uzgaladi. K,on bosimi bark;arorligini sazushshda parasimpa­tik markazlar bilan boglangan aorta ravogidagi va karotid koptokchadagi retseptorlarning az^amiyati juda katta.