Mavzu: Nerv- muskul preparatini tayyorlash. Reja

O’rta miya.O'rta miya-mesensephalon, miya oyoqchalari pedunculus cerebri va tomi — lamina 

tecti o'rta miya tomidan iborat.O'rta miya oyoqchalari orasida chuqurcha—fossa 

interpeduncularis bo'lib, bu sohada orqa ilma-teshik hosila — substantia perforata posterior va IlI 

juft bosh miya nervi chiqadigan egat — sulcus nervi oculomotorii joylashadi.Pedunculus cerebri 

- miya oyoqchalari o‘z navbatida quyidagi qismlarga bo'linadi:a) crus cerebri — oyoqchaning 

oldingi (ventral) qismi. Bu sohada o'rta miyaning lateral egati — sulcus lateralis mesencephali 

ko'rinadi.b) tegmentum mesencephali — oyoqchaning orqa (dorzal) sohasi. Bu sohada lateral 

qovuzloqning uchburchagi trigonum lemnisci lateralis hosil bo'ladi.O'rta miya sohasiga 

miyachaning yuqori oyoqchalari — pedunculus cerebellaris superior birikadi. Bu oyoqchalar 

orasida yuqori chodir yuganchasi — frenulum veli medullaris superioris joylashadi.O'rta 

miyaning hosil bo'lishida asosan ko'ruv a’zolarining ta’siri katta bo'lganligidan shu a’zolarni 

boshqaradigan nerv hujayralari o'rta miya sohasida joylashadi. O'rta miyaning dorzal (orqa) 

sohasi — o'rta miya tomi — lamina tecti mesencephali deb ataladi. Bu sohada to'rtta tepalik 

ko'rinadi. Yuqorigi ikki tepalik — colliculi superiores ko'ruv po'stloq osti markazi bo'lsa, ostki 

ikki tepalik colliculi inferiores eshituv po'stloq osti markazi hisoblanadi. Har bir tepalikdan yon 

tarafga hujayra o'simtalaridan hosil bo'lgan qo'lchalar — brachium colliculi superiores va 

brachium colliculi inferiores yo'naladi. O'rta miyaning oldingi sohasida miya oyoqchalari — 

pedunculi cerebri joylashadi va asos^n bosh miya bilan bog'langan o'tkazuv yo'llari tutamlaridan 

tashkil topadi. 

6.Oraliq miya(diencephalon)ko’ruv bo’rtig’i sohasi…U ikki bolimdan iborat. Orqa sohada 

joylashgan bo'rtiq sohasi thalamencephalon va oldingi sohadagi bo'rtiq osti — hypothalamus 

yuzalari.I. Bo'rtiq sohasi o‘z navbatida 3 qismdan iborat.a) ko‘ruv b o ‘rtig'i — thalamus; b) 

bo'rtiqning ustki sohasi — epithalamus; d) bo'rtiqning orqa sohasi — metathalamus. а) Ko'ruv 

bo'rtig'i — thalamus opticus oval shakldagi kulrang modda bo'lib,oldingi uchida — tuberculum 

anterius, orqa qismida esa yostiqcha pulvinar yuzalari ko'rinadi. Joylashishiga ko'ra: oldingi, 

orqa, markaziy,medial, lateral o'zaklar bo'ladi. Bo'rtiq sohasida hamma sezgi o'tkazuv yo'li, orqa 

qismida esa ko'ruv nervi neyronlari joylashadi. Shu sababdan bo'rtiqni sezuv po'stloq osti 

markazi deyiladi. Bo'rtiqsohasi (thalamencephalon)o'z navbatida, ko’ruv bo'rtig'i,bo'rtiq orqasi 

va bo'rtiq usti sohalariga bo'linadi.Ko'ruv bo'rtig'i (talamus opticus) III qorinchaning ikki yon 

tomoniga joylashgan oval shakldagi kulrang modda to'plamidan iborat.Uning oldingi uchi 

torayib oldingi bo'rtiqni (tuberculum anterius),orqa uchi esa kengayib yostiqchani (pulvinar) 

hosil qiladi. Ko'ruv bo'rtig'iningichki yuzasi III qorincha bo'shlig'ining yon devorini, ustki yuzasi 

esa yon qorinchalar markaziy qismining tubini hosil qiladi.Gipotalamus. Uchinchi qorincha 

.Bo'rtiq osti sohasi (hypothalamus) III qorinchaning tubini hosil qilishda ishtirok etadi.Uning 

tarkibiga ko'ruv nervi kesishmasi, ko'ruv yo'li, kulrang tepacha,quyg'ichsimon o'simta, gipofiz va 

so'rg'ichsimon tana kiradi. Bo'rtiq osti sohasi ikki: oldingi (regio hypothalamica anterior)yoki 

ko'ruv qismi (pars optica) tarkibiga kulrang tepacha (tuber cinereum),quyg'ichsimon 

osimta(infundibulum), gipofiz (hypophysis), ko'ruv nervi kesishmasi(chiasma opticus) va ko'ruv 

yo'li (tractus opticus) kiradi.Orqa (regio hypothalica posterior) yoki hidlov qismiga (pars 

olfactoria) so'rg'ichsimon tana, bo'rtiq osti sohasida (regio subthalamica) .Joylashishiga kora 

oldingi ,oraliq va orqa bo'linadi.Gipotalamusning nerv hujayralari sekret ishlab chiqarish 

xususiyatiga ega bo'lib (neyrosekret), bu sekret shu hujayra tolalari orqali gipofizga boradi. Bu 

o'zaklami gipotalamusning neyrosekretor o'zaklari deyiladi.Ulargagipotalamusning oldingi 

sohasidajoylashgan supra optik o'zak (nucleus supraopticus) va paraventrikulyar o'zaklar 

(nucleus paraventricularis) kiradi.Gipotalamusni oraliq sohasida: ravoqsimon o'zak (nucleus 

arcuatus),oldingi va orqa media! o'zaklari (nuclei hypothalamicus ventromedialis et 

dorsomedialis), gipotalamusning dorsal o'zagi (nucleus hypothalamicus dorsalis), quyg'ich o'zagi 

---

(nucleus infundibularis),kulrang tepalik o'zagi (nucleus tuberalis)j-n.Yangi tug'ilgan chaqaloq 

oraliq miyasi nisbatan yaxshi rivojlangan bo'ladi. Ko'ruv bo'rtig'i bola 2 yoshga to'lgunicha tez 

o'sib kn sekinlashadi. Uning kengligi 2 yoshda 3 marta, uzunligi esa 13 yoshda 2 marta 

kattalashadi.Uchinchi qorincha (ventriculus tertius) oraliq miyaning o'rtasida ingichka sagital 

yorig' shaklida joylashgan bo'lib, oltita devori tafovut qilinadi. Uning tashqi devorini ko'ruv 

bo'rtig'ining ichki yuzasi, oldingi devorini oxirgi parda (lamina terminalis), gumbaz ustunlari 

(columna fornicis) va oldingi bitishma (commissura anterior) hosil qiladi. Gumbaz ustunlari bn 

ko'ruv bo'rtig'ining oldingi qismi o'rtasida qorinchalararo teshik (forameninterventriculare) 

joylashgan.3-qorinchaning orqa devorini orqa bitishma (commissura cerebri posterior) va 

(commissura habinularum)chegaralaydi. Uning ostida miya suv yo'li teshigi yotadi. Orqa 

devorda ikkitachuqurcha (recessus suprapinealis), hamda (recessus pinealis) bor. Uchinchi 

qorinchaning yuqori devorini qadoq tana va miya gumbazi ostida joylashgan.3-qorinchaning 

pastki devorini esa bo'rtiq osti sohasi hosil qiladi. Bu yerda 3- qorincha: voronka chuqurchasi 

(recessus infundibuli) va ko'ruvchuqurchasini (recessus opticus) hosil qiladi.Oxirgi 

miya(telencephalon).Plashch.Oxirgi miya miya yarimsharlari — hemispheria cerebri dan, bu 

yarimsharlarning tashqi tarafmi qoplagan kulrang moddadan hosil bolgan po'stloq — pallium, 

yarimsharlarning ichida joylashgan bazal o'zaklardan tashkil topadi. Oxirgi miyaning bo'shlig'i 

yon qorinchalar -ventriculis lateralesga aylanadi.2bosh miya yarimsharlari o'zaro, oq moddadan 

tashkil topgan, qadoqsimon tana — corpus collosum vositasida birlashadi. O'z navbatida 

qadoqsimon tananing oldingi o'tkir uchi — rostrum corporis collosi, tizzasimon egilgan sohasi 

— genu corporis collosi; o'rta qismi tanasi — truncus corporis collosi va orqa sohasiga — 

splenium corporis collosi deyiladi.Har bir bosh miya yarimsharlarida: tashqi — lateral, medial va 

asosidagi yuzalar, peshona bo‘lagi, tepa bolagi, ensa hamda chakka bo'laklar tafovut etiladi. B. 

m. y o'zaro bosh miyaning bo‘ylama tirqishi — fissure longitudinalis cerebri vositasida 2ga 

ajraladi.Ensa sohasida esa bosh miyaning ko'ndalang tirqishi — fissura transversa cerebri bosh 

miya yarim shar/ini miyachadan ajratadi.Yarimsharlar oq moddasi.Bazal o’zaklar.Bosh miya 

yarimsharining ust tomondan qoplagan po'stloq ostida oq modda qatlami yotadi. Yarimshaming 

oq moddasi bir-biri bn kesishib joylashgan, vazifasi, yo'nalishi va kelib chiqishi jihatidan bir-

biriga o'xshamagan nerv tolalaridan iborat. Assotsiativ tolalar 1ta yarimshaming turli qismlarini 

bir-biri bn bog'laydi. 1. Ustki bo'ylama tutam (fasciculus longitudinalis superior) peshona 

bo'lagining ustki lateral yuzasi po'stlog'ini ensa, tepa va chakka bo'lagining orqa qismi bilan 

bog'lab turadi.2.Ilgaksimon tutam (fasciculus uncinatus) yarimsharlar peshona bo'lagining pastki 

oldingi yuzasini chakka bo'lagining oldingi qismi bn qo'shadi.3. Belbog' (cingulum)peshona 

bo'lagining medial yuzasi po'stlog'ini tepa bo'lakning medial yuzasi va chakka bo'lak 

po'stlog'ining orqa qismiga bog'laydi.4.Pastki bo'ylama tutam (fasciculus longitudinalis inferior) 

chakka bo'lagining ostki yuzasi po'stlog'ini ensa bo'lak po'stlog'i bilan qo'shadi.Komissural 

tolalar har 2 yarimshardagi bir xil qismlami bir-biri bn bog'laydi.Bosh miya yarimsharlarining 

tashqi yuzasidagi kulrang moddadan tashqari,ichki yuzasida, oq moddaning orasida joylashgan 

kulrang moddalarga (nerv hujayralari)-bazal o'zaklar deyiladi. Bazal o'zaklar uch xil hujayradan 

tashkil topgan bo'lib, ular: targ'il tana -corpus striatum; ixota -claustrum;bodomsimon tana -

corpus amygdoloideum.I.Targ'il tana- corpus striatum o ‘z navbatida dumsimon o'zak-nucleus 

caudatus va yasmiqsimon o'zak — nucleus Ientiformis lardan tashkil topgan.Dumsimon o'zak-

ko'ruv bo'rtig'ining lateral tarafida va ustida joylashadi.Bu o'zak boshchasi- caput nuclei caudati, 

bosh miya peshona bo'lagi sohasida joylashib, yon qorinchaning old shoxchasi devorini hosil 

qilishda qatnashadi.Dumsimon o'zak tanasi -corpus nuclei caudati esa, bosh miyaning tepa 

bo‘lagiga to'g'ri kelib, yon qorinchaning markaziy qismi lateral devorini hosil etishda qatnashadi. 

Bu o‘zakning dum qismi-cauda nuclei caudati yon qorinchaning pastki shoxi devorini hosil 

qilishda qatnashadi.Yasmiqsimon o'zak-nucleus lentiformis oq moddalar vositasida 2xil 

moddaga ajraladi. Lateral tarafda qobiq -putamen va ichki esa rangpar shar- globus pallidus 

deyiladi. Rangpar shar o'zaklari, o‘rta miyadagi qizil o'zaklar bilan bog'langan bo'lib,uning ishini 

zaiflashtirib (tormozlab) turadi. O'z navbatida rangpar shar o'zaklari faoliyatini dumsimon o'zak 

bilan qobiq o'zaklari boshqaradi. II.Ixota-claustrum o'zagi yasmiqsimon o'zakning lateral 

---

sohasida joylashadi. Bu ikki o'zak o'zaro- capsula externa deb nomlanadigan oq moddalar bilan 

ajraladi. Ixotaning lateral tarafidagi oq moddalar bu o'zakni orolcha pushtalaridan ajratadi va eng 

tashqi kapsula - capsula extrema deyiladi.III. Bodomsimon modda-corpus amygdoloideum 

o'zaklari nucleus amygdoloidea -bazal o'zaklar guruhiga kiradi. Bodomsimon o'zak chakka 

bo'lagining ichida joylashgan kulrang moddalardan tashkil topadi. Bosh miya po‘slog’i.Po’stloq 

markazlarining joylashuvi.Bosh miya po'stlog'i (cortex cerebri) miya yarimsharlarining ustidan 

qoplagan kulrang modda qatlami bo'lib, juda murakkab hayotiy vazifani bajaradi. U 

organizmning hamma qismlari va tashqi muhitdan nerv yo'llari va sezgi a’zolari orqali 

kelayotgan ta’sirlami qabul qiladi, ulami tahlil qilib, bir-biriga bog'laydi (sintez). Shuning 

natijasida odam oiganizmi tashqi muhit ta’siriga moslashish xususiyatiga ega. 1. Harakat 

analizatorining o'zagi markaz oldi pushtasi va yarimshaming ichki yuzasidagi markaz yon 

bo'lagida (lobulus paracentralis) joylashgan. Bu sohada harakat analizatori o'zagi hujayralari 

po'stloqning o'rta qismlarida yotadi. Uning chuqur qavatlarida (5-6 qavat) katta piramida (Bets) 

hujayralari joylashgan. 2. Bosh va ko'zni bir vaqtda qarama-qarshi tomonga harakatmi 

ta’minlovchi analizatoming o'zagi o'rta peshona pushtasining orqa qismida (harakat oldi zonasi, 

9 soha) joylashgan. 3. Ma’lum bir maqsad uchun qilinadigan harakatlar analizatorining o'zagi 

o'naqaylarda chap yarimshaming pastki tepa bo'lakchasining gyrussupramarginalis sida 

joylashgan. Bu markaz shikastlanganda mushak harakati buzilmaydi, ammo odamning ma’lum 

bir maqsad bilan qiladigan harakati yo'qoladi. Buni apraksiya deyiladi. 4 .Ichki a’zolar, qon 

tomirlaming silliq mushaklaridan ta’sir olib keluvchi analizatoming markazi harakat markazi 

oldida (6, 8 sohalar) joylashgan bo'lib, markazdan qochuvchi yo'llar po'stloq osti vegetativ 

markazlariga boradi.1. Sezgi analizatorining markazi markaz orqa pushtada j-n, 2 . 0 ‘ng va chap 

ustki tepa bo‘lakianda teri sezgisini bir turi, buyumlami yopiq ko‘z bilan paypaslab bilish — 

stereognoziya markazi j-n. 3. Eshituv analizatorining o'zagi ustki chakka pushtasi o'rtasida j-n4. 

Ko'ruv analizatorining o'zagi ensa bo'lagining ichki yuzasidagi sulcuscalcarinus sohasida j –n, 

5.Hidlov analizatorining o'zagi chakka bo'lagining pastki yuzasidagi ilmoq, qisman gippokamp 

sohasida j-n.6. Maza bilish analizatorining o'zagi hidlov va maza bilish sezgilari bir-biri bn uzviy 

bog'liq bo'lgani uchun hidlov markaziga yaqin j-nYon qorinchalar.Bosh miya pardalari.Yon 

qorincha (ventriculus lateralis) juft bo'lib, har bir yarimshaming ichida joylashgan. Yon qorincha 

bo'shlig'i murakkab tuzilishga ega bo'lib, uning qismlari yarimshaming barcha bo'laklari 

(orolchadan tashqari) ichida joylashgan. Yon qorincha to'rt qismdan iborat. Uning markaziy 

qismi tepa bo'lagida, oldingi shoxi peshona bo'lagida, orqa shoxi ensa bo'lagida, pastki shoxi esa 

chakka bo'lagida joylashgan.Yon qorinchaning markaziy qismi (pars centralis) gorizontal 

joylashib, ust tomondan qadoq tana tolalari qoplab turadi. Uning tubini dumli o'zak tanasi va 

talamusning dorsal yuzasi, medial devorini esa gumbaz tanasi hosil qiladi.Yon qorinchaning 

oldingi shoxi (cornu anterior) pastga va tashqariga qarab bukilgan bo'lib, peshona bo'lagida 

joylashgan. Uning medial devorini tiniq to'siq (septum pellicidum) hosil qiladi. Oldingi shoxni 

lateral va qisman pastki devori dumli o'zakning boshi bilan, qolgan qismlari esa qadoq tana 

tolalari bilan chegaralangan.Yon qorinchaning pastki shoxi (cornu inferior) chakka bo'lagi ichida 

joylashgan. Uning lateral, qisman ustki devorini yarimshaming oq moddasi hosil qiladi. Ustki 

devorini hosil qilishda dumli o'zakning dumi ham ishtirok etadi. Uning medial devorida dengiz 

oti egati botib kirishidan hosil bo'lgan qavariq (hippocampus) yotadi. Uning uchi qalinlashib, 

mayda egatlar bilan bo'laklarga, dengiz oti barmoqlariga (digitationes hippocampi) bo'lingan. 

Gippokampning ichki tomoniga gippokamp gajimlari (fimbria hippocampi)birikkan. Pastki 

shoxning tubida aylanma egatning botib kirishidan hosil bo'lgan tepacha - eminentia collateralis 

yotadi.Yon qorinchaning orqa shoxi (cornu posterior) ensa bo'lagiga botib kirib, hamma 

tomondan oq modda gilam (tapetum) bilan o'ralgan. Uning ichki devorida, pix egatining botib 

kirishidan hosil bo'lgan qush pixi (calcaravis) joylashgan. Yon qorinchalar oldingi shoxi 

sohasida joylashgan forameninterventriculare orqali uchinchi qorinchaga qo'shiladi.B.m 3 ta: 

qattiq, to 'r va yumshoq pardalar bn o’ralgan. Bosh miyaning qattiq pardasi (dura mater 

encephali) pishiq bo'lib, tarkibida kollogen va elastik tolalari bo'lgan biriktiruvchi to'qimadan 

iborat. Kalla bo'shlig'ini ichki tomondan qoplab, u kallaning miya qismi suyaklarini qoplovchi 

---

suyak usti parda vazifasini ham bajaradi.To'r parda (arachnoidea encephali) yupqa va tiniq bo'lib, 

qattiq pardadan subdural bo'shliq bilan ajralib turadi. To'r parda bilan yumshoq parda o'rtasida 

subaraxnoidal bo'shliq (cavitas subaracbnoidale) bo'lib, unda orqa miya suyuqligi bo'ladi. To'r 

parda osti bo'shlig'i yon aperturalar orqali IV qorincha bilan qo'shiladi. Yumshoq parda (pia 

mater encephali) miyaning tashqi yuzasiga zich yopishib, ular orasidagi barcha yoriq va 

egatlaiga kiradi. U bo'sh biriktiruvchi to'qimadan iborat bo'lib, qon tomirlaiga boy. Ba’zi 

sohalarda yumshoq parda miya qorinchalari bo'shlig'iga kirib, orqa miya suyuqligi ishlab 

chiqaruvchi qon tomir chigallarini hosil qiladi.Oddiy refleks yoyi.Sezuv o’tkazuv yo’llari.Oddiy 

reflektor yoyi orqa miya sohasida joylashadi.1-neyron - sezuvchi nerv bo'lib, orqa miya tugunida 

joylashgan unipolar nerv hujayrasidan tashkil topgan. Bu neyronning tashqi o‘simtalari orqa 

miyaning orqa tuguni tarkibida a’zo va to‘qimalarga yetib borib uning retseptorlarini hosil qiladi. 

Birinchi neyronning markaziy o'simtalari, orqa miyaning orqa ildizlari tarkibida orqa shoxlaming 

kulrang moddasiga yo'naladi. Orqa miya kulrang moddasining orqa shoxlarini tashkil etadigan 

nerv hujayrasi— reflektor yoyning ikkinchi neyronini tashkil etadi.2- neyron o‘simtalari orqa 

miya oldingi shoxlaridagi uchinchi neyron bn birikadi.3- neyron- orqa miya oldingi shoxlarida 

joylashgan harakat nerv hujayralaridan tashkil topib, uning o‘simtalari oldingi ildiz tarkibida 

yo‘nalib, mushaklargacha etib boradi. Sezgi (afferent) o'tkazuv yo'llari 3 neyronli bo'lib, o'z 

navbatida 3 xil o'tkazuv yo'llaridan tashkil topadi.I. Ekstrotseptiv — sezgi o'tkazuv yo'llari — 

og'riqni, harorat o'zgarishini nerv retseptorlari (sezuvchi nerv oxirlari) orqali qabul qilib, bosh 

miya po'stlog'i tomon yo'naltiradigan o'tkazuv yo'llari va yuza sezgi o'tkazuv yo'llari deb 

ataladi.II. Propriotseptiv o'tkazuv yo'llari — chuqur sezgi o'tkazuv yo'llari deb atalib, harakat 

a’zolarining tarkibiy qismi hisoblangan: mushak, pay, bo'g'im va boylamlardan impulsni bosh 

miya tomon yo'naltiradi. Natijada bu o'tkazuv yo'llari vositasida odam gavdasining holatini 

aniqlash mumkin (skelet mushaklari, paylar va bo'g'imlarining holati seziladi).III. Introtseptiv 

o'tkazuv yo'llari ichki a’zolardan impulsni bosh miya tomon yo'naltiradi.Harakat o’tkazuv 

yo’llari.Tractus cortico — spinalis 1-neyron bosh miyaning oldingi markaziy pushtasida 

joylashadi. Bu hujayralar po'stloqning 5- qavatida joylashgan piramidal (Bets) hujayralaridan 

tashkil topgan. Uning o'simtalari bosh miyaning ichki kapsulasi orqali miya oyoqchalari,Voroliy 

ko'prigi va uzunchoq miyaning piramidal tizimchalari tarkibida orqa miyaga davom etadi.1- 

neyrono'simtalari uzunchoq miyadan orqa miyaga o'tish joyida, harakat o'tkazuv yo'llari 2xil 

tutamlarga bo'linadi.2-xil tutamlar uzunchoq miyadan orqa miyaga o'tish joyida kesishib 

(decussatio pyramidum), qarama-qarshi tarafga o'tadi va tractus corticospinalis lateralis 

deyiladi.Kesishgan tolalar orqa miyaning yon tizimchalari tarkibida yo'nalib, oldingi shoxlarda 

yakunlanadi. Kesishmagan tolalar esa orqa miyaning oldingi tizimchalari tarkibida yo'nalib 

segmentlar sohasida kesishib, oldingi shoxlarda yakunlanadi va tractus cortico-spinalis anterior 

deb ataladi.2-neyron orqa miya oldingi shoxlaridan boshlanib, oldingi ildizlar tarkibida— 

ko'ndalang-targ'il mushaklarga yetib boradi. Shunday qilib, piramida yo'llari kesishgan yo'llar 

guruhiga kiradi. 

 Miyacha— muvozanatni boshqaradigan a’zo bo'lganligidan bosh miya bilano'zaro aloqada 

bo'ladi.2-neyron hujayralari bosh miya po'stlog'ining peshona, chakka, tepa va ensa bo'laklarida 

joylashadi. Bu hujayralarning о simtalari miya oyoqchalari orqali o'tib, Voroliy ko'prigining 

xususiy hujayralarida yakunlanadi va tractus fronto -pontinus, occipito -pontinus, temporo - 

pontinuset parieto - pontinus deyiladi.2-neyron Voroliy ko'prigining xususiy hujayralaridan 

boshlanadi. Bu hujayralarning o'simtalari kesishib, qarama-qarshi tarafga yo naladi va 

miyachaning o'rta oyoqchalari orqali o'tib miyacha yarim sharlarining po'stlog'ida yakunlanadi 

va tractus ponto-cerebellaris deyiladi. 

Orqa miya nervlarining hosil bo’lishi,orqa shoxlari.Ko’krak nervlari.Orqa miya nervlari-n. 

spinales 31 juft bo'lib. orqa miya segmentlaridan ajraladi. Orqa miya nervlari 8 juft bo'yin nervi, 

12 juft ko'krak nervi, 5 juft bel, 5 juft dumg'aza nervi, I juft dum nervi tashkil topgan. Orqa miya 

nervlarini harakatlantiruvchi o'zaklar orqa miyaning cornu anteriusda joylashadi. Bu o'zaklardan 

boshlanadigan o'simtalar radix anterior ni hosil qiladi. Bu o‘zaklardan (tugundan) ajralayotgan 

---

tolalar (nervlar) orqa ildiz - radix posterior (radix sensoria)ni tashkil etadi. Bu ikki ildiz umurtqa 

pog'anasining umurtqalararo teshik- foramen intervertebrale sohasida q o ‘shilib, orqa miya nerv 

poyasi -truncus nervi spinalis ni hosil qiladi va ularning miqdori segmentlarga to'g'ri kelib, 31 

juft bo'ladi.Har bir poya truncus nervi spinalis umurtqa pog'onasidan chiqib quyidagi 

tarmoqlarga ajraladi:a) ramus meningeus (r. recurrens) umurtqa kanaliga qaytib kirib,orqa miya 

pardasini innervatsiya etadi;b) ramus communicans qo'shiluvchi tola simpatik poyaga 

qo'shiladi;d) ramus anterior — aralash nervlardan iborat bo‘lib, ularni tarkibida 

harakatlantiruvchi va sezuv nervlari bo'ladi;e) ramus posterior — orqa tarmoqlari — aralash 

nervlardan iborat bo'lib, ulaming tarkibida harakatlantiruvchi va sezuv nervlari bo'ladi.Orqa miya 

nervlarining orqa tarmoqlari-ramus posterior aralash, sezuv va harakatlantiruvchi nerv tolalarini 

saqlaydi. Orqa tarmoqlar 31 juft bo ladi. va medial tarmoq - ramus medialis va lateral tarmoq — 

ramus lateralislarga bo'linadi.I bo'yin segmentidan ajralgan orqa tarmoq n. suboccipitalis deb 

atalib, faqat harakat tolalaridan tashkil topadi, sezuv tolalari bo‘lmaydi. Bu nerv I va II bo‘yin 

umurtqalari hamda ensa suyagi orasidagi mushak: m.m. recti ca p itis major et minor; 

m.semispinalis capitis, m. m. obliquicapitis larni innervatsiya qiladi.IIC bo'yin segmentining 

orqa tarmog'i bo‘lgan n. occipitalis majorfaqat sezuv tolalaridan tashkil topib, ensa sohasidagi 

terini innervatsiya qiladLyI, II, III bel segm entlaridan ajraluvchi orqa tarmoqlarning sezuv 

tolalari — n. clunium superiores nomi bn dumbaning yuqori soha terisiga tarqaladi.Dumg‘aza 

segmentlari orqa tarmoqlarining sezuv nervlari — n. clunium medii nomi bilan dumba terisida 

tarqaladi.Orqa miya segmentlarining ramus dorsalis tarmoqlari sezuvchi va harakatlanuvchi 

tarmoqlarga ajraladi.Sezuvchi tarmoqlar segmentga yaqin bo'lgan terida tarqalib, bo'yin, 

ko'krak,bel, dumg'aza sohalarining orqa terisida tarmoqlanadi va u ramus cutaneous posterior 

deb ataladi.Harakatlantiruvchi tarmoqlar segmentlarga yaqin bo'lgan orqaning chuqur (xususiy) 

guruh mushaklar: m. splenius capitis et cervicis; m. erector spinae (m. ilio co sta lis, m. 

longissim us, m. spinalis); m. semispinalis; m. m.multifidi; m. m. rotatores larni innervatsiya 

etadi.Chigal hosil qilishda loolkfaleeegmentlarining oldingi tarmoqlari ishtirok etmaydi.Ko'krak 

nervlari qovurg'alaming ichki yuzasining pastki qirrasi sohasidagi egat — sulcus costae bo'ylab 

yo'naladi va n.n. intercostales-qovurg'alararo nervlar deb nomlanadi. Qovurg'alararo nervlar 

tarkibida sezuvchi va harakatlantiruvchi nerv tolalari bo'ladi (n. intercostales — aralash nerv).Bu 

nervning sezuvchi tarmoqlari ko'krak qafasidagi terini innervatsiyalaydi. 8- 12-qovurg'alararo 

nervlar qorin devoriga davom etganligidan, uning sezuvchi tarmoqlari qorin terisini innervatsiya 

qiladi.N. n. intercostales ning harakatlantiruvchi tolalari ko'krakning xususiy (autaxton) mushak: 

m. m. intercostales externi; m. m. intercostales interni;m. m. subcostales; m. transversus thoracis 

larni innervatsiyalaydi. Pastki ko'krak segmenti tarmoqlari qorin devorida tugaganligi uchun 

uning harakat tolalari qorin mushaklari: m. obliquus externus abdominis; m. obliquus internus 

abdominis; m. transversus abdominis; m. rectus abdominis; m.pyramidalis Iami 

innervatsiyalaydi. Orqada joylashgan, lekin taraqqiyoti ventral miotomlar bilan bog'liq: m. m. 

serrati posteriores superiores et inferiors hamda m. m. levatores costarum mushaklari ham 

qovurg'alararo nervning harakat tarmoqlari bilan innervatsiyalanadi.Bo’yin chigali.Bo'yin 

chigali-plexus cervicales, C -I –C-IV bo'yin segmentlarining old tarmoqlarida hosil bo'ladi. Bu 

chigal m. sternoclei domastoideus mushagining orqasida joylashadi. Chigaldan chiqayotgan 

tarmoqlar 3 guruhga: sezuvchi, harakatlantiruvchi va aralash nervlarga bo'linadi.Sezuvchi 

tarmoqlar:1. N. occipitalis minor — ensaning kichik nervi ensa sohasi terisini innervatsiya 

qiladi.2. N. auricularis magnus — quloq suprasi terisini innervatsiya qiladigan katta nerv. Bu 

nervdan oldingi shox — ramus anterior va orqa shox — ramus posterior ajraladi.3. N. 

transversus colli- bo'yinning ko'ndalang nervi bo'yin terisini innervatsiya etadi. Bu nervdan ustki 

shox — r .r .su p erio res va p astk i shox - r.r. inferioresIar ajraladi.4. N. supraclaviculares — 

o'mrov usti nervi ko'krakning yuqori qismi terisida tarqaladi. Bu nerv tolalari n.n.su 

praclaviculares medialis,intermedia et laterales tarmoqlariga ajraladi.Harakatlantiruvchi 

tarmoqlar:I . Bo'yin chigalidan rami muscularis tarmoqlari ajralib, bo'yin sohasining chuqur 

guruh innervatsiya qiladi. Bu tolalar quyidagi supraclaviculares (lateral va orqa tarmoqlar) 

mushaklami innervatsiyalaydi: m. m. recti ca p itis anterior et la tera lis 2. Radix inferior ansae 

---

cervicalis— bo‘yin chigali tarmog‘i bo‘lib, XII juft bosh miya nervi — n. hypoglossus tarmog‘i 

(radix superior) bilan qo'shilib qovuzloq — ansa cervicalis ni hosil qiladi. Uning tarmoqlari 

bo'yin sohasidagi quyidagi mushaklarda tarqaladi: m. sternohyoideus, m. sternothyroideus,m. 

omohyoideHS.3. Bo'yin chigalining harakat tarmoqlari XIjuft bosh miya nerv tarmoqlari bn 

qo'shilib, bo'yindagi — m. sternocleidomastoideus va orqadagi m.trapezius mushaklarini 

innervatsiya etadi.Aralash tarmoq:I . N. phrenicus — diafragma nervi tarkibida sezuvchi hamda 

harakatlantiruvchi tolalar bo'lib, ko'krak qafasining oldingi ko'ks oralig'idan yo'naladi. Sezuvchi 

tolalar plevra hamda perikardni innervatsiyalaydi va r. pericardiacustarmog'i ajraladi. Sezuvchi 

tolalar qorin bo'shlig'iga ham o'tib, qorin parda, jigar va uning boylamlarida tarqaladi. Bu 

tolalarga — n. n. phrenicoabdominales deyiladi.Diafragma nervining harakat tolalari diafragma 

mushaklarini innervatsiyalaydi.