Mavzu: Multisim dasturining yaratilish tarixi, xususiyatlari, bosh ishchi oynasi. Ishdan maqsad

0.553

V

+

-

U2

DC  10M

10.000

V

+

-

U3

DC  1e-009

0.119m

A

+

-

U4

DC  1e-009

0.888u

A

+

-

I1

1uA 

XFG1

Vce=7.7 V; Ic=0.5 mA

---

   4.1- rasm. 

Bipolyar tranzistor volt-amper xarakteristikalari (VAX)ni oʻrganish 

sxemasi.  

 

4.1-jadval 

𝐼

б

, 

mkA 

Oʻlchanadigan 

kattalik 

𝑈

кэ

, V 

0 

0,5 

1 

2 

4 

7 

10 

1 

𝐼

к

,  mA 

 

 

 

 

 

 

 

𝑈

бэ

,  V 

 

 

 

 

 

 

 

5 

𝐼

к

,  mA 

 

 

 

 

 

 

 

𝑈

бэ

,  V 

 

 

 

 

 

 

 

9 

𝐼

к

,  mA 

 

 

 

 

 

 

 

𝑈

бэ

,  V 

 

 

 

 

 

 

 

13 

𝐼

к

,  mA 

 

 

 

 

 

 

 

𝑈

бэ

,  V 

 

 

 

 

 

 

 

17 

𝐼

к

,  mA 

 

 

 

 

 

 

 

𝑈

бэ

,  V 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Tranzistorlar parametrlarini aniqlash 

 

Tranzistorlar  parametrlari  (

𝑈

кэ

о

= 𝑉

𝑐𝑒

, 

𝐼

к

о

= 𝐼

𝑐

)  koordinatalari  bilan 

aniqlanadigan  ishchi  nuqtasida  topiladi.  Bipolyar  tranzistorlarning  oʻlchanadigan 

parametrlari – bu 

𝛽

 - baza tokining oʻtkazish koeffitsienti va 

𝑟

кэ

- umumiy emitter 

sxemasi  bilan  ulangan 

p-n

  kollektor  oʻtishining  differensial  qarshiligidir. 

𝛽

 

parametrni aniqlash paytida kursorni 

𝑥

0

= 𝑈

кэ

о

berilgan nuqtaga oʻrnatish kerak. 

𝑈

кэ

=

𝑈

кэ

о

  oʻzgarmas  kuchlanishda  kollektorning 

𝐼

к1

, 

𝐼

к2

  va  bazaning 

𝐼

б1

, 

𝐼

б2

toklari 

koʻrsatgichlarini  yozib  olish  kerak.  Bu  toklar 

𝑦

0

= 𝐼

к

о

  ishchi  nuqtadan  pastda  va 

yuqorida joylashgan qoʻshni ikki grafiklardagi toklardir.   

Quyidagi ayirma 

𝛥𝐼

к

= 𝐼

к2

− 𝐼

к1

;  

𝛥𝐼

б

= 𝐼

б

2

− 𝐼

б

1

ni topib,    

𝛽 =

𝛥𝐼

к

𝛥𝐼

б

 (pri 

𝑈

кэ

= 𝑈

кэ

о

) parametrni toping.    

 

𝑟

кэ

parametrni  aniqlash  uchun 

𝑈

кэ

kuchlanishga  orttirma  berish  kerak.  Bu 

vaqtda  kursorni 

𝑥

1

< 𝑥

0

  holatidan 

𝑥

2

> 𝑥

0

holatiga  oʻtkazish  kerak  va 

𝛥𝑈

кэ

=

𝑈

кэ2

− 𝑈

кэ1

 kuchlanish, 

𝛥𝐼

к

= 𝐼

к

2

− 𝐼

к

1

tok oʻsishini grafik boʻyicha aniqlash kerak. 

Shunday qilib  

𝑟

кэ

=

𝛥𝑈

кэ

𝛥𝐼

к

 ( 

𝐼

б

= 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡

 da).    

 

𝛥𝑈

кэ

  aniqlanayotgan paytda   

𝑈

кэ2

= 𝑈

кэ

о

+ 1

V, 

𝑈

кэ

1

= 𝑈

кэ

о

− 1

V  deb qabul 

qilish mumkin.  

 

3. Nazorat savollari: 

 

1.

 

Tranzistorlarning qanday turlarini bilasiz? 

2.

 

Bipolyar tranzistorlarni ulashning qanday usullari bor? 

3.

 

Unipolyar (maydon) tranzistorlarni ulashning qanday usullari bor? 

4.

 

Tranzistorlarda qanday parametrlar kuchaytiriladi? 

---

4. Hisobotning mazmuni:

 

* ishdan maqsad; 

* tajribalar sxemasi; 

* tranzistorlar parametrlari hisobi; 

* tajriba ma’lumotlari jadvali; 

* volt-amper xarakteristikalar grafiklari; 

* eksperimental tadqiqotlar hulosalari. 

 

---

Mavzu: Taminlash manbai qurilmasining tuzilish sxemasi bilan tanishish. 

Bir fazali toʻg‘irlagichlar

 

Oʻzgaruvchan tokni oʻzgarmas tokka aylantiruvchi qurilmalarga 

toʻg‘irlagich

 

deyiladi va ularning asosiy qismi ventil boʻlib hisoblanadi. Ventilning turiga qarab, 

kenotronli, gazotronli, tiratronli, simobli, yarim oʻtkazgichli, elektr kontaktli; bir va 

uch fazali, bir va ikki yarim davrli toʻg‘irlagich mavjud.  

 

 

 

5-rasm Toʻg‘irlagichning tuzilish sxemasi. 

 

Toʻg‘irlagich  zanjirida  kuchlanishning  yetarli  kattalikda  rostlash  uchun 

transformator  ishlatiladi.  Ventillar  bir  tomonlama  tok  oʻtkazuvchi  elementlardan, 

ya’ni 

boshqarilmaydigan 

toʻg‘irlagichlarda 

diodlar, 

boshqariladigan 

toʻg‘rilagichlarda esa trinistorlardan tashkil topgan. Bir tomonlama tok oqib oʻtishi 

natijasida kuchlanish pulsasiyalanadi.  

Toʻg‘irlangan  kuchlanishning  pulsasiyasini  kamaytirish  uchun  silliqlovchi 

filtrlar qoʻllaniladi. 

Kuchlanish stabilizatori yuklamada 

𝑅

𝑦𝑢𝑘

 gi kuchlanish qiymatini bir maromda 

ushlab turish uchun xizmat qiladi.  

Bir  fazali  va  uch  fazali,  boshqariluvchi  va  boshqarilmaydigan  toʻg‘irlagich 

turlari mavjud. 

Bir  fazali  oʻzgaruvchan  kuchlanishni  toʻg‘irlash  uchun  3  xil  sxemadan 

foydalaniladi: 

-

 

bitta yarim davrli; 

-

 

koʻpriksimon ikkita yarim davrli; 

-

 

transformatorli ikkita yarim davrli (umumiy nuqtasi bilan)  

Bitta  yarim  davrli  sxemalarda  manbadan  kelayotgan  oʻzgaruvchan 

kuchlanishning bitta yarim davrida ventildan tok oqadi. 

Ikkita  yarim  davrli  sxemalarda  manbadan  kelayotgan  oʻzgaruvchan 

kuchlanishning ikkita yarim davrida ventillardan tok oqadi. 

Toʻg‘irlagichning  parametrlari  quyida  ruxsat  etilgan  og‘ishlardagi  nisbatini 

koʻrib chiqamiz:  

1)

 

transfomatorning  induktiv  qarshiligi  va  oʻramlarining  aktiv  qarshiligi 

nolga teng; 

---

2)

 

Toʻg‘ri  yoʻnalishda  ventilning  qarshiligi  nolga,  teskarisida  esa 

cheksizlikka teng. 

Toʻg‘irlangan tokning doimiy tashkil etuvchisini aniqlaymiz: 

𝐼

0

𝑇 = ∫

𝑖

2

𝑑𝑡

𝑇/2

0

 

bundan, 

𝑖

2

= 𝐼

𝑚

𝑠𝑖𝑛 𝜔 𝑡

 ekanligini hisobga olsak,  

𝐼

0

𝑇 = ∫

𝐼

𝑚

𝑠𝑖𝑛 𝜔 𝑡𝑑𝑡

𝑇/2

0

= −𝐼

𝑚

𝑐𝑜𝑠 𝜔 𝑡

𝜔

|

0

𝑇/2

= 2

𝐼

𝑚

𝜔

 

           

𝐼

0

== 2

𝐼

𝑚

𝜔𝑇

 kelib chiqadi. 

 

Agar 

𝜔 =

2𝜋

𝑇

 va 

𝜔𝑇 = 2𝜋

 boʻlsa, 

 

 

𝐼

0

== 2

𝐼

𝑚

𝜔𝑇

=

2𝐼

𝑚

2𝜋

=

𝐼

𝑚

𝜋

 yoki 

𝐼

0

=

𝐼

𝑚

𝜋

≈ 0,318𝐼

𝑚

 kelib chiqadi. 

Kuchlanishning maksimal qiymati orqali ifodalangan tashkil etuvchisi: 

𝑈

0

= 𝐼

0

𝑅

н

=

𝐼

𝑚

𝜋

𝑅

н

=

𝑈

𝑚

𝜋

= 0,318𝑈

𝑚

 

Kuchlanishning amaldagi qiymati orqali ifodalangan tashkil etuvchisi: 

𝑈

0

=

𝑈

𝑚

𝜋

=

√2𝑈

𝜋

≈ 0,45 ⋅ 𝑈

 

Shunday  qilib,  berilgan  sxemadagi  diodning  maksimal  kuchlanishi, 

𝑈

𝑚

=

𝑈

обр

= 𝜋𝑈

0

= 3,14𝑈

0

 ya’ni yuklamaga qaraganda dioddagi kuchlanish uch baravar 

koʻp. Tokning oʻrtacha qiymati 

𝐼

ср

= 𝐼

0

. 

Pulsasiya  koeffisienti 

𝐾

п

=

𝑈

1𝑚

𝑈

0

,  bunda  U

1m

  –  birinchi  garmonika  yoki, 

kuchlanishning oʻzgaruvchan tashkil etuvchisining amplitudasi. 

Bitta  yarim  davrli  sxema  uchun 

𝑈

1𝑚

=

𝑈

2𝑚

2

=

𝜋𝑈

0

2

= 1,57 ⋅ 𝑈

0

,  pulsasiya 

koeffisienti 

𝐾

п

= 1,57

. 

Sxemaning kamchiliklari sifatida quyidagilarni aytish mumkin: 

---

1)

 

pulsasiya koeffisienti 

𝐾

п

 ning kattaligi; 

2)

 

yuklamadagi  kuchlanish  qiymatining  dioddagi  kuchlanish  qiymatiga 

nisbatan uch baravar kamligi; 

3)

 

toʻg‘irlangan  tok 

𝐼

0

  ning  doimiy  tashkil  etuvchisi  transformatorning 

ikkilamchi  oʻramidagi  tok 

𝐼

2

  ga  nisbatan  kamligi.  Bu  esa  sxemadan  tok  boʻyicha 

yetarlicha foydalanish imkonini bermaydi. 

Endi ikki yarim davrli koʻpriksimon sxemani koʻrib chiqamiz: 

 

5.2-rasm Ikki yarim davrli koʻpriksimon sxema 

Bu sxemada dastlabki tok kuchi I

0

 bir yarim davrli sxemaga qaraganda 2 marta 

koʻp, shuning uchun: 

𝐼

0

= 2

𝐼

𝑚

𝜋

≈ 0,636𝐼

𝑚

 

𝑈

0

= 𝐼

0

𝑅

юк

= 2

𝐼

𝑚

𝜋

𝑅

юк

=

2⋅𝑈

𝑚

𝜋

= 0,636 ⋅ 𝑈

𝑚

; 

𝑈

0

= 2

𝑈

𝑚

𝜋

=

√2⋅2⋅𝑈

𝜋

≈ 0,9 ⋅ 𝑈

; 

Toʻg‘irlangan tok chastotasi tarmoqdagiga qaraganda 2 marta koʻp. Pulsasiya 

koeffisienti 

𝐾

п

= 0,67

.  

Transformator  ikkilamchi  oʻramining  oʻrtasiga  chiziqli  ikkita  yarim  davrli 

toʻg‘irlagich  sxemasi  bitta  yarim  davrli  toʻg‘rilagichdan  ikkitasining  birikmasi 

boʻlib, turli fazalarda ulangan. 

Bu sxemada dastlabki tok kuchi I

0

 bir yarim davrli sxemaga qaraganda 2 marta 

koʻp, shuning uchun: 

𝐼

0

= 2

𝐼

𝑚

𝜋

≈ 0,636𝐼

𝑚

 

𝑈

0

= 𝐼

0

𝑅

юк

= 2

𝐼

𝑚

𝜋

𝑅

юк

=

2⋅𝑈

𝑚

𝜋

= 0,636 ⋅ 𝑈

𝑚

; 

𝑈

0

= 2

𝑈

𝑚

𝜋

=

√2⋅2⋅𝑈

𝜋

≈ 0,9 ⋅ 𝑈

; 

Toʻg‘irlangan tok chastotasi tarmoqdagiga qaraganda 2 marta koʻp. Pulsasiya 

koeffisienti

𝐾

п

= 0,67

.  

Transformator  ikkilamchi  oʻramining  oʻrtasiga  chiziqli  ikkita  yarim  davrli 

toʻg‘irlagich  sxemasi  bitta  yarim  davrli  toʻg‘rilagichdan  ikkitasining  birikmasi 

boʻlib, turli fazalarda ulangan. 

---

 

 

5.3 rasm 

Bu sxemadagi parametrlarning nisbati koʻpriksimon sxemaning parametrlari 

bilan bir xil. Ularning afzalliklari quyidagilardan iborat: 

Toʻg‘irlangan tok kuchi va kuchlanishning oʻrtacha qiymati 2 marta koʻp va 

pulsasiya darajasi kam; 

Biroq, bu sxemalar murakkab tuzilishga ega va narxi baland. 

Ikki yarim davrli sxemalarni taqqoslash: 

1)

 

transformatorli  sxemalarga  qaraganda  koʻpriksimon  sxemalarning  tuzilish 

sxemasi sodda, oʻlchamlari kichik, og‘irligi kam va narxi arzon; 

2)

 

koʻpriksimon sxemada yopiq diodlarining teskari kuchlanish maksimal qiymati 

2  marta  kam  (har  ikki  diodga  kuchlanishning  yarmi  mos  tushadi);  biroq, 

koʻpriksimon sxemalarda diodlarning soni ikki marta koʻp. 

Tok  kuchini  toʻg‘irlashda  bitta  diod  uchun  shu  tipdagi  diod  bilan  qarshilik 

parallel ravishda ulanadi (rasm): 

 

 

Toklarning  qiymatlari  ularning  toʻg‘ri  yoʻnalishdagi  qarshiliklari  bilan 

aniqlanadi.  Biroq,  toʻg‘ri  yoʻnalishdagi  diodlarning  tiplari  bil  xil  boʻlishiga 

---

qaramasdan  ularning  qarshiliklari  har  xil.  Toklar  qiymatini  baravarlash  uchun 

ketma-ket ravishda qarshiliklar ulanadi: 

 

 

Diodlar  uchun  ruxsat  etilgan  qiymat 

U

𝑡𝑒𝑠.𝑚𝑎𝑥

  dan  yuqori  kuchlanishni 

toʻg‘irlash  jarayonida  diodlar  rezistorlar  orqali  shuntirlanib,  ketma-ket  ulanadi. 

Bunda  diodlarning  teskari  kuchlanishlari  teskari  qarshiliklariga  mos  ravishda 

taqsimlanadi.  Teskari  kuchlanishlarni  baravarlash  uchun 

R

𝑠ℎ

= (0,1 … 0,2)R

𝑑.𝑡𝑒𝑠

 

qiymatga ega boʻlgan shuntirlovchi rezistorlar ulanadi.