|
Ega: Men bu yilgi barcha sinov va imtihonlarni faqat «a’lo» baholarga topshirdim.
Kesim: Bu ishlarning bajarilishi uchun javobgar shaxs – sen.
Aniqlovchi: Sening qilmishlaring uchun yaqinlaring uyalmasliklari lozim.
To‘ldiruvchi: Hammadan gumonsiraydigan odamning o‘ziga ishonib bo‘lmaydi.
Hol: Bu mashq bunday bajarilmaydi, shuni ham bilmadingmi?
Harakat va holat ma’nosini bildiradigan mustaqil so‘z turkumiga fe’l deb ataladi. O‘zbek tilida fe’l rus tilidagi kabi tugallangan yoki tugallanmagan turlarga bo‘linmaydi.
O‘zbek tilida fe’l o‘zagi yoki negiziga –moq harakat nomi qo‘shimchasini qo‘shish bilan uning noaniq shakli hosil qilinadi: surmoq, haydamoq, qo‘zg‘amoq, tishlamoq, so‘zlamoq, tunamoq kabi.
Fe’lning tub yoki yasama shaklidan zamon, mayl, nisbat, shaxs-son va boshqa shakllar hosil qilinadi. Fe’lning mayl, zamon va shaxs-son shakllarini olib o‘zgarishi tuslanish deyiladi. Fe’llar ish-harakatning bajarilishi yoki bajarilmasligini ifodalashga ko‘ra ikki turga bo‘linadi. 1. Bo‘lishli fe’llar. Bunday fe’llar ish-harakatning uchala zamondan birida bajarilishini, tasdig‘ini bildiradi: keldi, olyapti, ko‘rmoqchiman, yugurding, to‘qiysiz kabi. 2. Bo‘lishsiz fe’llaresa ish-harakatning uchala zamondan birida bajarilmasligini, inkorini bildiradi: uchmadi, sezmayapti, olmoqchi emas kabi. U o‘zbek tilida bo‘lishsizlik ma’nosi –ma, -mas qo‘shimchalaridan mosini qo‘shish orqali, emas to‘liqsiz fe’li, yo‘q va na yordamchilari vositasida hosil bo‘ladi: yurma, tortmayman, o‘zgarmassan, qo‘rqmas, burmoqchi emas, shoshgan emasmiz, na o‘qiydi, na yozadi kabi.
Grammatika grammatik ma'nolar va qoidalar tizimidan tashkil topgan dinamik mexanizmdir.
Tilning morfologik darajasining asosiy birligi morfema (monema) hisoblanadi. Morfema til tizimidagi minimal ma'noli birlik, minimal belgi, nutqda morf.
Morfologiya morflarga (monema, morfema) bo‘lingan so‘z shakllari bilan shug‘ullanadi.
Grammatikaning morfologiyaga (so'z grammatikasi) va sintaksisga (iboralar va jumlalar grammatikasi) an'anaviy bo'linishi so'zlar va morfemalarning aniq tizimli qarama-qarshiligi (sintetik tillarda) bo'lgan tillar uchun juda muhimdir. Analitiklikning (analitik tizim tillari) o'sishi bilan bu artikulyatsiya o'z qiymatini yo'qotadi. Morfologiyasi yomon bo'lgan tillarni tavsiflashda (ingliz, xitoy, indonez, tibet-birma tillari va boshqalar) morfologiya grammatika bo'limi sifatida fonga tushadi. amorf ("ildiz") tillar uchun (qadimgi xitoy, tay, vetnam, yoruba va boshqalar) morfologiyaning ahamiyati deyarli nolga kamayadi.
Morfologiya va sintaksis (uyushgan nutqni shakllantirish qoidalari) o'rtasida chegara chizish qiyin. Gapning qurilishi morfologiya va sintaksisdan bir vaqtda foydalanishni o'z ichiga oladi. Bu jarayonni tartibga soluvchi qoidalar sinto-morfologik deyiladi.
Pirovard natijada barcha til vositalari bir maqsad – mazmunli muloqotni amalga oshirishga xizmat qiladi. Til tizimining faoliyatida morfologiya va sintaksis qoidalari uzviy bog'liqdir. Ularning o'zaro ta'sirining dinamikasini tushunish muhimdir.
Ayrim tillarning umumiy (nazariy) morfologiyasi va xususiy morfologiyasi mavjud. Umumiy morfologiyaning vazifalari dunyo tillarida qo'llaniladigan morfologik usullarni va ular ifodalaydigan morfologik ma'nolarni inventarizatsiya qilishni o'z ichiga oladi.
Morfologiya ikki asosiy sohaga – so‘z yasalishi (leksik morfologiya) va fleksiyaga (grammatik morfologiya, paradigmatika) bo‘linadi. Ba'zan morfologiyaning o'zi faqat fleksiya (so'z shakllarining shakllanishi) sifatida tushuniladi, ya'ni. leksemaning uning paradigmasini tashkil etuvchi turli grammatik shakllarda harakat qilish qobiliyati.
Hammaga ma’lumki, grammatika deganda tor ma`noda morfologiya va sintaksis, keng ma’noda esa tilning barcha qurilish sathlari tushuniladi. Til sathlari deganda fonetika va fonologiya, leksika va semasiologiya, frazeologiya, morfologiya, sintaksis va stilistika tushuniladi. Morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo etuvchi sathlar sanaladi. Lisoniy birliklarga zotiy yondashuv morfologiya va sintaksisning dialektik birligi haqida hukm chiqarish imkonini berdi. Morfologiya ─ grammatikaning so`zshakl ma’nosi haqidagi sohasi bo`lsa, sintaksis grammatikaning so`zshakl vazifasi haqidagi sohasi sanaladi. Tilning asosiy ijtimoiy vazifasi aloqa - aralashuv, insonlar orasida fikr almashtirish vositasi bo`lganligi sababli sintaksisning o`rganish manbai bo`lgan gaplarda tilning barcha sathlarining - fonologiya va fonetikaning, leksika va semantikaning, morfemika va morfologiyaning birliklari voqelanadi, yuzaga chiqadi. Bu birliklardan har birini tilshunoslikning alohida-alohida bo`limlari o`rganadi. Lekin sintaksisning o`rganish manbai bo`lgan gaplarda barcha sath birliklarining belgilari jilvalanadi.
Masalan: 1. Kitobni ukamga oldim.
Kitobni ukam uchun oldim.
2. Salima xafa bo`ldi.
Salimaning kapalagi uchdi
kabi hodisalar sintaktik hodisalar sintaktik sinonimiya deb talqin etiladi. Lekin 1-holatda morfologik birliklarning ma’no va vazifadoshligi, 2 - holatda so`z va ibora ma’nodoshligini kuzatish mumkin. Bunday morfologik hodisalarga sintaktik jihatdan qaraladi va sof sintaktik hodisani o`rganish chetda qoladi.
Yoki: - u/ -yu
-da
lekin / ammo
yoki
Lola keldi -yu, men ketdim.
shuning uchun
-ki
deb
kabi gaplar bog`langan qo`shma gaplar, ergashgan gaplar va ularning ko`rinishlari sifatida an’anaviy tilshunosligimizda o`rganilib kelinmoqda. Agar diqqat bilan e’tibor bersak, bu misollarda turli xil gaplar (sintaktik hosilalar) ni emas, balki turli bog`lovchi vositalar bilan shakllangan morfologik hodisalarni - bog`lovchilar paradigmasini ko`rish mumkin. Bu yerda ham morfologik birliklarning sintaksisda "qorishilgan”ini sezish mumkin. "Sintaksis boshqa sathlar (ayniqsa, leksika va morfologiya) birliklari tajallisidan xoli bo`lgach, behad sodda va hammaga oson tushunarli qoliplarning o`zaro munosabat chizmalari shaklini oladi..." [2, 29-30;]. Jumladan, [WPm] sintaktik qolipi ham xuddi shunday keltirib chiqarilgan. Buning uchun nutqdagi oddiy bir gapga murojaat qilamiz: (Bu kunda) Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi. Bu nutq hosilasida barcha til sathlarining birliklari o`z ifodasini topgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
