Mavzu: moliyaviy natijalar hisobi reja: Kirish. Asosiy qism

---

Mavzu: MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBI 
 
Reja: 
Kirish. 
Asosiy qism: 
1.
Moliyaviy natijalar hisobining maqsadi hamda vazifalari. 
2.
Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) hisobi. 
3.
Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hisobi. 
4.
Davr xarajatlari hisobi. 
5.
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar hisobi. 
6.
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar hisobi. 
7.
Favqulodda foyda va zararlar hisobi. 
8.
Yakuniy moliyaviy natija hisobi. 
9.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot: Milliy va xalqaro tajriba haqida maqola. 
Xulosa. 

---

1.
 
Iqtisodiyotni modemizatsiya qilish sharoitida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va 
boshqa faoliyatlaming natijasi sifatida foyda olish asosiy maqsad hisoblanadi. Foyda olishga 
intilish tovar ishlabchiqaruvchilami mahsulot ishlab chiqarish hajmlarini oshirishga, ishlab 
chiqarishga ketadigan xarajatlami kamaytirishga undaydi. Foyda olishni ko‘paytirish jamiyat 
manfaatiga ham mos keladi. O‘zbekiston Respublikasi “Moliyaviy hisobotni tayyorlash va 
taqdim etish uchun konseptual asos”ga ko‘ra, moliyaviy natijalar - subyektning foyda yoki 
zarar shaklida ifodalangan faoliyatining pirovard iqtisodiy yakunidir, yoki boshqacha qilib 
aytganda, moliyaviy natijalar - bu xo‘jalik subyektining ma’lum hisobot davrida tadbirkorlik 
faoliyati jarayonida o‘ziga qarashli mablag‘ning oshishi yoki kamayishidir122. Bunday 
faoliyat natijasi hisobot davridagi barcha foydalar va zararlami hisoblash y o ii bilan 
aniqlanadi. Yuqoridagi ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, moliyaviy natijalami aniqlash uchun 
ma’lum bir davrdagi olingan daromadlar bilan qilingan xarajatlami taqqoslash, ya’ni olingan 
daromadlardan qilingan xarajatlami ayirish lozim. Moliyaviy natijalar ijobiy yoki salbiy 
bo‘lishi mumkin. Ijobiy moliyaviy natijada olingan daromad qilingan xarajat summadan 
yuqori bo‘ladi va uni foyda sifatida tan olinadi. Moliyaviy natijada qilingan xarajat olingan 
daromad summasidan ortib ketsa, u zarar hisoblanadi. Xo‘jalik subyektining olgan foydasi 
qancha ko‘p bo‘lsa, mulk egasi har bir xodimni shuncha ko‘p rag‘batlantirishga, uni 
Hartomonlama 
kengaytirishga, 
takror 
ishlab 
chiqarish 
fondlari 
mablag‘iniko‘paytirishga imkoniyati tug‘iladi. Bundan jamiyat ham manfaatdor,zero 
xo‘jalikining olgan foydasi qancha ko‘p boisa foydadan davlatbyudjetiga toianadigan soliq 
ham shuncha ko‘p boiadi.Bizning fikrimizcha, foyda qilingan mehnatning xarakteridanqat’iy 
nazar ishlab chiqarish yoki savdo sohasida yoxud unda bandboigan xodimlar mehnati 
natijasida yaratiladi.Foydaning mohiyati xususida gap ketganda uning turlarini hamyodda 
tutmoq kerak. Bular tarkibiga tovarlami sotishdan tushgan yalpifoyda, asosiy savdo faoliyati 
foydasi, umumxo‘jalik foydasi, tasodifiyfoyda, soliq toiagunga qadar foyda, sof foyda, 
taqsimlanmagan foydakabilami kiritish mumkin. Ana shu foydaning turlari asosida 
qandayqilib jamiyat, mehnat jamoasi va har bir xodimning iqtisodiymanfaatlarining 
mushtarakligini 
ta’minlash 
muammosi 
ham 
ko‘ndalangturibdi. 
Iqtisodiyotni 
modemizatsiyalash sharoitida foydani taqsimlashdaiqtisodiy jihatdan asoslangan tartibni 
qoilash avvalambor uningbajaradigan funksiyalarini chuqur va har tomonlama bilishga 

---

bogiiq.Foyda ko‘rsatkichining xo‘jalik yurituvchi subyektlaming moliya-xo‘jalik faoliyatini 
baholovchi sintetik ko‘rsatkichi fimksiyasi xususidaquyidagilami aytish mumkin. Masalan, 
xo‘jalik subyektlari ixtiyoridaqolgan sof foyda tarkibida mahsulotlami sotish bilan bogiiq 
bevositava bilvosita xarajatlar, asosiy faoliyatning boshqa daromadlari vaxarajatlari, 
moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va xarajatlarqoldigi, tasodifiy foyda va zararlar 
qoldigi o‘z aksini topadi. Shu bois,ikki avtonom tushuncha boimish daromad bilan foydani 
bir-birigao‘xshatish mumkin emas. Daromad ancha kengroq iqtisodiy kategoriyahisoblanib, 
u tovar aylanmasi qiymatiga yaqin turadi.Fikrimizcha, “Xarajatlar tarkibi to‘g‘risida...”gi 
nizom123 asosidafoydaning har bir turi bajaradigan funksiyasini ko‘rsatish kerak.Masalan, 
mahsulot (tovar, ish, xizmat)lami sotishdan tushgan yalpidaromadning bajaradigan 
funksiyasi orqali mahsulotlaming shartnomabahosiga nisbatan qo‘yiladigan ustama baho 
darajasini o‘zgarishininazorat qilishimiz mumkin. Fermerlaming asosiy faoliyatdan 
olganfoydasi (operatsion foyda) bajaradigan funksiyasi orqali mahsulot (ish,xizmat)lami 
sotishdan tushgan foyda miqdorini, davr xarajatlarining,boshqa operatsion daromadlar va 
xarajatlaming 
o‘zgarishini 
nazoratqilishimkonitug‘iladi.Fermerxo‘jaliklarining 
umumxo‘jalik faoliyatidan ko‘rilgan foydasi funksiyasi orqali moliyaviy faoliyatdanyuzaga 
keladigan foyda (zarar) o‘zgarishi ustidan nazorat o‘matishimizmumkin.Shunday qilib foyda 
olish har qanday iqtisodiy formatsiyaningpirovard natijasi ekan. Shu bois har bir xodimning 
foyda olishga bo‘lganmanfaatdorligi obyektiv zaruriyathisoblanadi. Iqtisodiyotni 
modemizatsiyalash sharoitida foydaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, shakllanishi va 
taqsimlanishi xususida o‘z yechimini kutayotganmuammolar talaygina ekan. 

---

Agar korxona o‘z faoliyatini zarar bilan yakunlasa moliyaviy holatiyomonlashib, korxona 
inqirozga yuz tutishi mumkin.Zarar - bu xarajatlaming daromadlarga nisbatan o‘sishi. Zarar 
-bu xarajatlaming daromadlardan oshishidir, natijadakapitalningkamayishi vujudga keladi. 
Demak, zaraming oldini olish uchun xarajatlaming daromadlar oshishiga y o i qo‘ymaslik 
kerak. Asosiy faoliyat daromadi asosan mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushgantushum va 
operatsion daromadlardan tashkil topadi. 
Asosiy faoliyat daromadining keyingi tarkibiy qismi — bu asosiyfaoliyatning boshqa 
(operatsion) daromadlaridir. Bunga asosiy vositalarva boshqamol-mulkni sotishdan tushgan 
daromad, undirilgan yokiqarzdorlar tomonidan e’tirof etilgan har xil jarimalar va 
vaqtidato‘lanmagan 
qarzlar, 
hisobot 
yilida 
aniqlangan 
o‘tgan 
yillar 
foydasi,da’voBildirishmuddatio‘tgankreditorlikqarzlarinihisobdanchiqarishdan 
olingan 
daromadlar va xolisona moliyaviy yordamlar kabimoddalar kiradi. 
Operatsion faoliyatdan olingan daromadlar - bu daromadlamiishlab chiqarish bilan bogiiq 
xarajatlar va xarajatlami kamaytiradigandaromadlar, imtiyozlar va chegirmalar hisobidan 
olinadigan barchadaromadlami o‘z ichiga oladi. 
Asosiy faoliyat daromadi korxona yalpi daromadining salmoqliulushini tashkil qilishi uning 
muhim ko‘rsatkichi sifatida xo‘jaliginingkelgusida rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. 
Moliyaviy faoliyatdaromadi tarkibini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: dividendlar vaboshqa 
korxonani tashkil qilishda ulushli qatnashishdan olingandaromadlar, qimmatli qog‘ozlar va 
qarz mablagiari bo‘yicha olingandaromadlar, valyuta va valyuta muomalalari bo‘yicha 
daromadlar, 
mulkni 
ijaraga 
berishdan 
olingan 
daromadlar, 
qimmatli 
qog‘ozlargayo‘naltirilgan va boshqa moliyaviy mablagiami qayta baholashdanolingan 
daromadlar, olingan royalti, moliyaviy faoliyatning boshqadaromadlari. 
Daromadlaming bunday guruhlanishi, xo‘jalik subyektining turlixil faoliyatidan olingan 
daromadlarini hisobotda alohida ko‘rsatishzarurati bilan izohlanadi. Bu korxona faoliyati 
bilan 
qiziquvchitomonlar 
uchun 
zarur 
maiumotlami 
shakllantirish 
imkonini 
beradi.Favqulodda daromad (zarar) - xo‘jalik subyektining odatdagi 

---

faoliyatidan aniq farq qiladigan, ya’ni tez-tez yoki muntazam sodirboimaydigan voqealar 
yoki bitimlar natijasida yuz bergan daromadlaryoki xarajatlar. 
Korxona faoliyatining sof moliyaviy natijasini aniqlash uchunhisobot davrida qilingan 
barcha sarf va xarajatlar to‘g‘ri taqsimlanishilozim. 
Barcha xarajatlar, ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlartannarxiga kiritiladigan 
xarajatlarga va tannarxga kiritilmaydigan, ammodavr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlarga 
boMinishi zarur. 
Davr xarajatlari, soliq to‘laguncha bo‘lgan foydani hisoblashdainobatga olinadi. Bundan 
tashqari moliyaviy natijalar to‘g‘risidagihisobotda moliyaviy faoliyat va favqulodda holat 
bo‘yicha xarajatlar ham alohida ko‘rsatiladi. 
Xo‘jalik umumiy faoliyati - xo‘jalikning har qanday tadbirkorlik faoliyati 
bo‘lib,uning 
oddiyfaoliyati,shuningdekxo‘jalikningkelgusidagitaraqqiyotga,xo‘jalikyurituvchisubyektiqti
sodiyfoydalamimustahkamlashvao‘stirishgaqaratilganfaoliyatidaniborat. 
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning mohiyati shundaniboratki, u korxona faoliyati 
to‘g‘risidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlamishakllantirish bilan birgalikda uning samaradorligi va 
moliyaviybarqarorligini tavsiflash uchun zarur ma’lumotlarini ham o‘zida aksettiradi. 
Moliyaviy natijalami aniqlash va ular to‘g‘risidagi ma’lumotlarberish moliyaviy hisobot 
ma’lumotlaridan foydalanuvchilar uchun o‘ta 
ahamiyatlidir. 
Shuning 
uchun 
ham 
har 
qanday 
tuzumda 
faoliyatyuritayotganxo‘jaliksubyektlaro‘zfaoliyatlariningmoliyaviynatijalarini aniqlaydilar. 
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning moddalarini hamdabarcha xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”giQonunda bayon qilingan umumiy qoidalarga 
muvofiq ravishda hisobotnituzish va taqdim etishlari uchun bu moliyaviy natijalami tasnif 
etishnibayon qilish uchun “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot” nomli 3-son 
buxgalteriya hisobi milliy standard qabul qilingan. Bu esa turlidavrlarga doir hisobot 

---

ma’lumotlarini boshqa xo‘jalik yurituvchisubyektlaming shunga o‘xshash hisoblari bilan 
qiyoslashni ta’minlaydi. 
Moliyaviy ko‘rsatkichlar faoliyatning daromadlari va xarajatlarinioperatsion va operatsion 
bo‘lmagan faoliyat orqali qanday amalgaoshirishi haqida qisqacha ma’lumot beradi. Bundan 
tashqari, ma’lum birhisobot davri mobaynida yuzaga kelgan aniq foyda yoki zarar, 
odatdamoliyaviy chorak yoki yil davomida ko‘rsatadi. 
Iqtisodiyotnimodemizatsiya qilishsharoitida mamlakatrivojlanishining asosi, korxona 
faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichi –foyda hisoblanadi. Foydaxo‘jaliksubyektining 
yashovchanligimanbaidir. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 15-fevraldagi 54-son qarori 
bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmatlar)niishlab chiqarish va sotish xarajatlarining 
tarkibi hamda moliyaviynatijalami shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi nizom”ga muvofiq 
xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektfaoliyatiningmoliyaviynatijalarifoydaningrasmdagi 
ko‘rsatkichlari bilan tasniflanadi. 
Xo‘jalikyurituvchisubyektfaoliyatiningmoliyaviynatijalarifoydaningquyidagiko‘rsatkichlari
bilantavsiflanadi: 
- 
mahsulotnisotishdanolinganyalpifoyda, 
busotishdanolingansoftushumbilansotilganmahsulotningishlabchiqarishtannarxio‘rtasidagita
fovutsifatidaaniqlanadi: 

---