Mavzu: Mo`g`ullarning yevropaga harbiy yurishlari Reja

Mavzu: Mo`g`ullarning yevropaga harbiy yurishlari


Reja
1. Mo`g`ullarning rus yerlariga yurishlari
2. Botuxon va salibchilar o`rtasidagi jangler
3. Mo`g`ullarning Vengriya hududiga yurishlari



Mo'g'ular Karakovni egallab,unga o't quyadilar,so'ngra Oder daryosini bazilar kemalarda,bazilar suzib kechib o'tib Verslavga qarab yuradilar.Seliziyaning poytaxti bo'lgan bu shaharga axoling o'zi o't qo'yib,o'zlari shahar qo'rg'oniga yashirinishadi.Mo'g'ullar qo'rg'on devorlari oldida bir necha kun urinib uni ololmay Legnitsiya tomon yuradilar va u yerda Seliziya gersogi Genrix boshchiligidagi nemis salibchilari,seliziyaliklar,Te"Bu itlarning qaxru zulmidan qo'rqmang va o'z xonadonigizni tashlab ketmang.Garchi biz bexosdan bo'lgan xujum tufayli qarorgohni tashalab ketishga majbur bo'lgan bo'lsak xam . Xudoning ko'magi bilan tez orada qo'lga qurol olishimizga umed qilamiz. Sizlar faqat xudoga sajda qilinglar toki ular bizga dushmanini tor mor etishga madadkor bo'lgay" . Juda ko'p vengerlar bu xiylaga ishonib mudoffa uchun xech qanday choralar ko'rmadilar o'z uylarida o'tirib yolg'onning qurboni bo'ldilar. G'alabadan so'ng mo'g'illar Peshtga yurish qilib uni yalpi xujum bilan qo'lga kiritadilar axolisini qirib tashlab shaharning kulini ko'oga sovuradilar. Yuqorida Kadan va Subutay Vengiriyaga Maldaviya vaTransilvaniya orqali Burgas tog' yo'li orqali kirganligini aytgan edik . O'rmon oralab uch kun yurgach ular boy Rudan shahri oldidan chiqib qoladilar . Shahar aholisi shahardan chiqib mo'g'illarga qarshi hujum qiladilar . Kadan soxta chekinish usulini qo'llaydi . Ammo tantana bilan shaharga qaytgan aholi mo'g'illarni xaydab yuborgandek buyuk g'alabani nishonlab ichkilikka berilganida mo'g'illar deyarli xech qanday qarshiliksiz shaharga kirib keladilar va uni vayron qiladilar. Shundan so'ng ular tog' va o'rmonlardan o'tib Bardeyin tomon yo'l oladilar . Bu shahar Vengiriyadagi eng muxum shaharlardan biri edi . Bu yerda ko'plab aholi boyliklari bilan yashirinib olga edi .Mo'g'illar bu shaharni qiyinchiliksiz qo'lga kiritib unga o't qo'yadilar . Keng xandaqi va minoralari bo'lgan qalin devorlar bilan o'ralgan shahar qalasini olish uchun 5mil nariga borib yashirinib turadilar. Bir necha kundan so'ng axoli dushmanni ketdi deb xisoblab yonmay qolgan uylarga qayta boshlaydilar. Mo'g'illar bundan xabar topib qo'qisdan shaharga bostirib boradilar va qalaga qochib yashirinishga uringan axolini qirib tashlab qalani qamal qiladilar . Ular qalani 7ta ballist bilan o'qqa tutib qala devoring yangigina tiklangan va xali qotib ulgurmagan yeridan teshik xosil qilishga muvaffaq bo'ladilar.O'sha yerdan yalpi xujum qilib kirib xammani qirib tashlaydilar. Ular ketgandan so'ng o'rmonlarda berkinib olgan axoli ovqat izlab u yerlardan chiqadilar . Pinxona kuztib turga mo'g'ilar xujum qilib ularni xam qirib tashlaydilar . Mo'g'illar Vardeyga yaqin yerlarni vayron qilib bo''lgach Peri shahrini venger rus qipchoq asirlari va qisman mo'g'il askarlaridan tashkil topgan qism bilan qamal qiladilar . Ular janga avvalo vengirlarni ular qirilib bo'lgach ruslarni songra qipchiqlarni tashlaganvton ordeni retsirlari xamda polyaklardan iborat 30ming kishilik lashkarga duch keladilar.1241-yilning 9-aprelida Legnisa yaqinida jang bulib utadi.Salibchilar mug'ullarning ataylab chekinayotgan avangoriga birinchi bo'lib hujum qiladilar.Qo'pol qurollangan bu piyodalar asosiy qushindan uzoqlashgandan so'ng mo'g'ullar ularni qo'rshab oladi va o'q yog'dirib qirib tashlaydi.Salibchilarga madad uchun borayotgan qalgan ikki polyak va siliziyaliklar otryadi qochishga majbur bo'ladi.Tevton ordeni retsirlari jangni davom etirishga urinib kuradilar,ammo boy berilgàn jangni tiklash uchun kuchkari kamlik qiladi va birlashgan xiristiyan armiyasi katta talofat kuradi.Legnisa atroflarini vayron qilgan mug'ullar Ratiborga qarab yurib, u yerdan Moraviyaga bistirib kiradilar. 1241-yil baxorida mo'g'ular Pata(Baydar)boshchiligida Moraviyadagi Olmyuk shahrini o'rab oladilar.Ammo 12ming kishilik garnizonga ega bo'lgan bu shaharni yalpi xujum bilan olishga botina olmagan mo'g'ullar tez-tez xujum qilish va devor orqasida ko'ringanlarga o'q otib turish bilangina cheklanganlar.Ular shunday maxorat bilan o'q uzar edilarki,devor ortida turgan odamga bir vaqtning uzida bir necha o'q sanchilgan.Mo'g'ullarning merganlik maxoratidan xayratga tushgan qamaldagilar devor orqasidan ataylab to'nkalarni ko'rarushganda ular darhol o'qlar bilan qoplanib qolardi.Bazi qamaldagilarniqo'rqitish uchun mo'g'ular birvarakayiga shunchalik ko'p o'q otishgan,bu o'qlar shahar osmonini bulutdek qoplab,shaharga xuddi do'ldek yog'ar edi.Mo'g'ullar o'z odatlariga ko'ra garnizonni xiyla bilan tekislikka olib chiqishga urinishgan,ammo tajribali Yaraslav(mudofa boshlig'i,jasur boyar) aldovga uchmaydi.Mo'g'ullar o'qlariga yonuvchi vasitalar joylab otishi natijasida monastir va shaharga tutashgan qishloqni yoqib yuborganlar.Yonayotgan monastir ichida bo'lgan askarlar tiriklayin yonib ketish xafi tug'ilgan paytda dushmanga tashlanadilar va qo'lida qurol bilan xalok bo'ladilar.Mo'g'ullar ularning boshlarini kesib otningdimiga bog'lab garnizonning qonini qaynatish uchun shahar atrofida sudrab yuradilar. Peta qo'shinlari kichik bir qismi Olmyuk yaqinida turib,qolgan qismlari Moraviyani talayotgan paytda Yaraslav dushman qarorgohida xushyorlikning boshaganini sezib,qo'qisdan xujum qilishga jurat qiladi.24-iyun kuni mo'g'ullar mudofaa choralarini kurishga ulgurmasdan Yaraslav ularga qo'qisdan xujum qiladi.Mo'g'ul lashkarbishilaridan biri jang vaqtida xalok bo'ladi.Ertasiga ular ayu-xannos qilib,o'z boshliqlari uchun aza tutib uning uchi uchun barcha asirlarni qurbon qiladilar,keyin esa Botuxon bilan qo'shilish uchun Vengiriya tomon yunaladilar1241 yil 12 martda Botuxon Vengiriyaga bostirib kiradi. Bu xaqida xabar topgan Bela(vengir qiroli-muall) siyomni tarqatib yuboradi va dvoryanlarni birlashish uchun tezroq yetib kelishga chaqirib, qipchoqlarga (40ming atrofida oila-muall) esa darxol yurish boshlashni buyuradi.O'zi esa Alba(Shtuvelsenburg) va Strigonida turgan qushinlarni to'plab, Budada Dunayni kechib o'tadi va qo'shinlar yetib kelishini poylab Peshtda tuxtaydi.Shu paytning o'zida Moldaviyadan Vengiriyaga Subutay va Qadanlar ham bostirib kiradi. Botuxon uchragan odamlarni qilchdan o'tkazib shaxar va qishloqlarga o't qo'yib shiddat bilan Pesht tomonga yunaltiradi.Mana shu xarakati bilan Botuxon vengerlarga o'z kuchlarini bir yerga to'plashga xala beradi.Botuxon shahardan yarim manzil berida to'xtab, qismlarini shahar atrofini ship shiydon qilish uchun yuboradi.Shu vaqtning o'zida uning yengil otliqlari dushmanni ochiq yerga olib chiqish niyatida shahar tomon ot choptiradilar.Qirol shahardan chiqishni man qiladi.Ammo uchinchi kun mo'g'ullar odatdagi o'z maneverlarini takrorlaganida bunga chiday olmagan Kolgen arxiyepiskopi Ugalon qirolini bag'ritoshlikda ayblab , buyruqqa bo'y sunmay bir qism lashkar bilan o'zi janga otlanadi.Mo'g'ullar asta sekin botqoqlikka chekinib uni kechib o'tadilar .Ugalon ulatni taqib qilib boradi.Ammo uning og'ir qurollangan askarlari botqoqlikda yengil xarakat qila olmay qoladilar.Shunda mo'g'ullar ularni o'rab olib o'q yog'dirib qirib tashlaydilar.Ugalonning o'zi bazur qutilib qoladi. Botuxon ikki oy davomida Peshta atrofida turganidan keyin kelgan yuli orqali orqaga qayta boshlaydi.Shunda Bela o'z qo'shinlari bilan mo'g'illar bilan kelayktgan yo'l qarshisidagi Sayo daryosi soxilida to'xtab ,ming kishilik qo'shinga shu yaqindagi kuprikni qo'riqlashni buyuradi Verngerlar bu yerni Botuxon qo'shinlari kuchib o'tadigan birdan bir yo'l deb biladilar.Botuxon qo'shinlari o'sha daryoning boshqa qirg'ogida vengerlardan 5mil uzoqlikdagi botqoqlikka turash bulgan vodiyda xatoga yo'l qo'ygan dushmanga xujum qilish maqsadida joylashib oladilar .Mo'g'illarning bir qismi kechasi Sayo daryosini kechib o'tadilar bir qismi esa ko'prikni qo'riqlayotgan vengerlarni 7ta katapultadan o'qqa tutib quvib yuborib ko'prik orqali o'tib oladilar va erta tongda dushman qarorgohini o'rab olib shiddat bilan o'qqa tutadi.Bexosdan qilingan xujumdan va qo'rshkvda qolganlarini ko'rgan vengerlar sarosimaga tusgadilar.Bishliqlar nima qilishlarini bilmay o'zlarini yo'qotib qo'yganlari oqibatida qarorgohda besaramjonlik boshlanadi. Qirolning ukasi gersog Kolomon-Ugalon va saroy ritsirlari bishlig'igina mo'g'ullarga hujum qilishga jurat qiladilar . Lekin ularing ikki marotaba qilgan xujumlari o'zlariga juda katta talofat keltiradilar . Buning natijasida qirolning unvoni ham Ugolning jasurligi ham vengerlarni qarorgohdan chiqib jang qilishga ko'ndira olmaydi. Besaromjonlik tushgacha davom etadi . Lekin mardlarcha jang qilayotgan bir paytda vengerlarning ko'pchiligi o'z ustehkomini tark etib qoladi. Mo'g'ilarr ularga o'q uzmay o'tkazib yuboradilar. Buni ko'rgan boshqa jangchilar qutilishning birdab bir chorasi qochish deb o'ylab oldingilari ketidan qochishga tushadi. Qarorgaohdagi chodirlarni bir biriga yaqin qo'yilgani ular orasidagi yo'lakning tor bo'lganligib qochib chiqishda u yerda tartibsizlikni bishlanishiga olib keladi. Askarlari qochayotganini ko'rgan Bela ham qarorgohdan chiqib keradi . Mo'g'illar qarorgahdan chiqib ketgan vengerlar orqasidan o'q uzmay kuzatib yuboradilar ammo ularning tarqlib ketishlariga yo'l ham qo'ymaydilar. Keyin esa ularning xoldan toyganlarini ko'rib bir xamlada yanchib tashlaydilar. Shu jang paytida venger armiyasining katta qismi qirilib ketadi . Qirol o'z oting chopqirligi tufayli jonini saqlab qolishga erishadi. Mo'g'illar o'ljalarni qo'lga tushirganlarida qirollik muxrini topib oladilar va xalqni osonlik bilan qurollansizdiradi hamda qirib tashlash uchun yovuz xiyla o'ylab topadilar . Botuxon savodxon asirlarni toptirib ularni qirol nomidan xukumdirlar va xalqqa quydagi mazmunda elon yozdiradilar"Bu itlarning qaxru zulmidan qo'rqmang va o'z xonadonigizni tashlab ketmang.Garchi biz bexosdan bo'lgan xujum tufayli qarorgohni tashalab ketishga majbur bo'lgan bo'lsak xam . Xudoning ko'magi bilan tez orada qo'lga qurol olishimizga umed qilamiz. Sizlar faqat xudoga sajda qilinglar toki ular bizga dushmanini tor mor etishga madadkor bo'lgay" . Juda ko'p vengerlar bu xiylaga ishonib mudoffa uchun xech qanday choralar ko'rmadilar o'z uylarida o'tirib yolg'onning qurboni bo'ldilar. G'alabadan so'ng mo'g'illar Peshtga yurish qilib uni yalpi xujum bilan qo'lga kiritadilar axolisini qirib tashlab shaharning kulini ko'oga sovuradilar. Yuqorida Kadan va Subutay Vengiriyaga Maldaviya vaTransilvaniya orqali Burgas tog' yo'li orqali kirganligini aytgan edik . O'rmon oralab uch kun yurgach ular boy Rudan shahri oldidan chiqib qoladilar . Shahar aholisi shahardan chiqib mo'g'illarga qarshi hujum qiladilar . Kadan soxta chekinish usulini qo'llaydi . Ammo tantana bilan shaharga qaytgan aholi mo'g'illarni xaydab yuborgandek buyuk g'alabani nishonlab ichkilikka berilganida mo'g'illar deyarli xech qanday qarshiliksiz shaharga kirib keladilar va uni vayron qiladilar. Shundan so'ng ular tog' va o'rmonlardan o'tib Bardeyin tomon yo'l oladilar . Bu shahar Vengiriyadagi eng muxum shaharlardan biri edi . Bu yerda ko'plab aholi boyliklari bilan yashirinib olga edi .Mo'g'illar bu shaharni qiyinchiliksiz qo'lga kiritib unga o't qo'yadilar . Keng xandaqi va minoralari bo'lgan qalin devorlar bilan o'ralgan shahar qalasini olish uchun 5mil nariga borib yashirinib turadilar. Bir necha kundan so'ng axoli dushmanni ketdi deb xisoblab yonmay qolgan uylarga qayta boshlaydilar. Mo'g'illar bundan xabar topib qo'qisdan shaharga bostirib boradilar va qalaga qochib yashirinishga uringan axolini qirib tashlab qalani qamal qiladilar . Ular qalani 7ta ballist bilan o'qqa tutib qala devoring yangigina tiklangan va xali qotib ulgurmagan yeridan teshik xosil qilishga muvaffaq bo'ladilar.O'sha yerdan yalpi xujum qilib kirib xammani qirib tashlaydilar. Ular ketgandan so'ng o'rmonlarda berkinib olgan axoli ovqat izlab u yerlardan chiqadilar . Pinxona kuztib turga mo'g'ilar xujum qilib ularni xam qirib tashlaydilar . Mo'g'illar Vardeyga yaqin yerlarni vayron qilib bo''lgach Peri shahrini venger rus qipchoq asirlari va qisman mo'g'il askarlaridan tashkil topgan qism bilan qamal qiladilar . Ular janga avvalo vengirlarni ular qirilib bo'lgach ruslarni songra qipchiqlarni tashlagan

Jebe noʻyon va Su-butoy bahodir qoʻmondonligidagi moʻgʻul qoʻshini gʻarbda urushni davom ettiradi va Shim. Eron orqali Zakavkazyega bostirib kirdi. Gruziya va Ozarbayjonning bir qismini vayron qildi. Kaspiy dengizi sohili boʻylab harakat qilib, alanlar yeriga bostirib kirdi va ularni tormor keltirdi (1222). 1223 yil 31 mayda Kalka jangida moʻgʻullar birlashgan rusqipchoq qoʻshinini yengib, uni Dnepr daryosi etagigacha quvib, keyin Oʻrta Volgaga chekindi. Biroq, Volgakama Bulgʻoriyasida magʻlubiyatga uchrab, Moʻgʻulistonga qaytib ketdi (1224). Bu moʻgʻul otliq askarlarining kelgusida gʻarbga qilinadigan yurishlari oldidan olib borgan razvedkasi edi. Chingizxon vafot etgach (1227), Oʻqtoyni Ulugʻ xon (qoon) deb koʻtargan qurultoy (1229) dan soʻng Moʻgʻullar istilosi 2 yoʻnalishda olib borildi. Sharqsa Shim. Xitoy toʻla bosib olindi (1231—34) va Koreya bilan urush boshlandi (1231— 32). Moʻgʻullar bir qancha yirik yurishlar (1236, 1254, 1255, 1259) dan soʻng 1273 yil Koreyaning kattagina qismini bosib olishga muvaffaqboʻlgan. 1229 yil Subutoy bahodir 30 ming kishilik qoʻshini bilan Yoyiq daryosi boʻyiga chiqdi. Joʻji ulusining hukmdori Botuxon qoʻshini bilan birgalikda Kaspiy boʻyi dashtlaridan saksin va qipchoqlarni siqib chiqarishga erishdi. 1232 yil moʻgʻul qoʻshinlarining Volgakama Bulgʻoriyasiga yorib kirishga urinishlari bekor ketdi. Joʻji ulusining kuchlari bilan gʻarbga qilingan hujum qam natija bermadi. 1235 yil qurultoy chaqirilib, unda boshqa uluslar harbiy kuchlarini Botuga yordamga yuborishga qaror qilindi. 14 moʻgʻul xoni ishtirok etib qoʻshinning umumiy soni 150 mingga yetdi. 1236 yil kuzida moʻgʻul qoʻshinlari yana Volgakama Bulgʻoriyasiga qujum qilib, uni vayron qildi. Ular 1237 yilning bahori va yozida alanlar, qip-choqlar va Oʻrta Volgaboʻyi xalqlari bilan urushni davom ettirib, kuzda Shim.-Sharqiy Rusga yurish qilish maqsadida hozirgi Voronej atrofiga toʻplandi. 1237 yil qishning boshlarida Botu Ryazan knyazligiga hujum qiddi, 6 kunlik qamaldan soʻng Ryazan taslim boʻldi. 1238 yil Kolomna ostonasida Vladimir knyazligi askarlarini tor-mor qildi. Moʻgʻul qoʻshinlari Kolomna va Moskvani vayron qilish bilan birga 1238 yil fevral oyi mobaynida 14 rus shaxrini (Rostov, Uglich, Yaroslavl, Kostroma, Kashin, Ksnyatin, Gorodets, Galich-Mer-skiy, Pereyaslavlzalesskiy, Yuryev, Dmitrov, Voloklamskiy, Tver, Tor-jok)ni bosib oldi. 1240 yil kuzida Jan. Rusga yurish boshlandi. Dekabrning oxirlarida Kiyev, Vladimirvolinskiy, Galich va boshqa shaharlar bosib olindi.

1241 yil bahorida moʻgʻul qoʻshinlari rus hamda Sharqiy Yevropaning boshqa xalqlari koʻrsatgan qahramonona qarshiligiga qaramay, Gʻarbga tomon ilgariladi. Botu qoʻshinining asosiy qismi Karpat dovonlari orqali Vengriyaga kirib bordi va qirol Bela IV ning 60 minglik qoʻshinini tormor keltirdi. Vengriya poytaxti — Pesht shahri ishgʻol etilib, vayron qilindi, mamlakatning koʻp qismi harobaga aylantirildi. Baʼzi moʻgʻul otryadlari Sharqiy Chexiyagacha kirib bordi, Birok qirol Vatslav I tomonidan qattiq qarshilikka uchrab orqaga qaytdi. 1241 yil oxirlarida Botu oʻz qoʻshinining Avstriya va Xorvatiya orqali Adriatika dengizi tomon boshladi. 1242 yil sohilda joylashgan qalʼalarni zabt eta olmagan Botu Bosniya, Serbiya va Bolgariya boʻylab orqaga qaytgan. Shunday qilib moʻgʻullarning Markaziy Yevro-paga qilgan hujumi tugadi.
Moʻgʻullar istilosi Gʻarbda — Kichik Osiyo va Yaqin Sharkda uzoq muddatga choʻziddi. Moʻgʻullar Zakavkazyeni bosib olgach, Koʻniya sultonligink tormor keltirdi. 1256 yilda Huloku Eron va Mesopotamiyani, 1258 yil esa Arab xalifaligining poytaxti — Bagʻdodni boʻysundirdi. Moʻgʻullar Suriyani ishgʻol qilib, Misrga qarshi hujumga tayyorlana boshladilar. Biroq, 1260 yil Misr sultoni qoʻshinlari bilan boʻlgan jangda magʻlubiyatga uchraganlar. Moʻgʻullar istilosi Gʻarbda shuning bilan tugadi.
13-asrning 2-yarmida moʻgʻullar Sharq va Jan.-Sharq mamlakatlarini zabt qilishga kirishdi. Moʻgʻul qoʻshinlari Jan. Sun imperiyasiga chegaradosh Dali davlati (1252—53) va Tibet (1253)ni bosib oldi. 1258 yil moʻgʻul qoʻshinlari har tomondan Jan. Xitoyga bostirib kirdi, biroq Mun/sening toʻsatdan vafot etganligi tufayli Jan. Sun im-periyasini zabt etish kechikdi. 1267— 79 yildagina Jan. Xitoy yangi Ulugʻ xon — Xubilay tomonidan ishgʻol qilindi. 1281 yil Yaponiyani bosib olish maqsadida 1000 kema, 100 ming kishilik Koʻshin joʻnatilgan. Ammo, mazkur flot toʻfonda qolib gʻarq boʻlgan. Moʻgʻullar oʻzlarining Jan.Sharqiy Osiyoga qilgan yurishlarida Xitoy armiyasi va flotidan foydalangan boʻlsalarda, muvaf-faqiyatga erisha olmaganlar. Moʻgʻul-xitoy qoʻshinlari bir necha yurishlar (1277 i. 2 marta va 1282, 1287 yillarda) dan soʻng Birmani ishgʻol qildi, biroq tezda (1291) u yerdan haydab chiqarildi. Moʻgʻul-xitoy qoʻshinlari va floti bir necha marta Vyetnamga hujum qilib (1257, 1258, 1284, 1285, 1287-88), uni boʻysundira olmadi. Tyampu davlati (Hindixitoyning jan.-sharqida) ham oʻz mustaqilligini moʻgʻullardan himoya qila oldi. Moʻgʻullar istilosi 1300 yil Birmaga qilingan yangi yurishdan soʻng tugadi.
Moʻgʻullar istilosi davrida tarixiy va madaniy yodgorliklar vaxshiylarcha yakson qilindi. Moʻgʻullar istilosi va hukmronligi davrida magʻlub va mazlum boʻlgan xalqlarning yagona halokati shu boʻldiki, ular dushmanga qarshi barcha ichki nizolarni chetga surib, birgalikda kurashning zarurligini anglab yetmadilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. M.Ivanin. Ikki buyuk sarkarda: Chingizxon va Amir Temur.
2. Fahriddin Hasanov. Turon xalqlari harbiy san`ati. T.,2018y.
3. И.Умняков. Из истории международных отношений Средней Азии с западной Европой в начале XV в. М.,1960.
4. https://ru.wikipedia.org/wiki/Mo`g`ullar_Davlati