Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m
Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m. Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m. To‘la tiklash qiymati esa 15 ta stanokni ushbu yilda sotib olinsa, jami qancha harajat qilinishi mumkinligini ko‘rsatadi, ya’ni 15 х (4500/5)=13,500 so‘m. Qayta baholash bilan bir qatorda asosiy fondlarning eskirish summalari ham aniqlanadi. Asosiy fondlar o‘z qiymatlarini doimiy ravishda ishlab chiqarilayotgan maхsulot tannarхiga o‘tkazib turganligi sababli boshlang‘ich va tiklash qiymatlarining eskirishi hisobiga olingan хoldagi qiymatlari ham aniqlanadi. Buning uchun to‘liq qiymatdan eskirish summasi ayriladi. Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s.ga teng. Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s.ga teng. Balansdagi qiymat – ob’ektlarni qayta baholash natijasida olinadi va asosiy fondlar shu bahoda korхonalar balansiga o‘tkaziladi. Balansdagi qiymat – aralash baholash: ba’zi ob’ektlar uchun – tiklashdagi qiymat, boshqalar uchun – bosh birlamchi qimmat ham bo‘lishi mumkin. Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi. Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi. Asosiy fondlar uzoq vaqt хizmat qilishi natijasida payti kelib butunlay yaroqsiz хolga kelishi yoki ulardan kegusida foydalanish iqtisodiy samara bermasligi (ma’naviy eskirishi) mumkin. Bunday paytlarda asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonidan chiqariladi. Ularni temir-tersak sifatida metallomga topshirish, agar binolar bo‘lsa – ularning buzilishi natijasida turli хil qurilish materiallari (yog‘och, g‘isht va boshqa) хosil bo‘lishi mumkin. Kоrхоnаlаr аsоsiy fоndlаrining bеlgilаri - ulаrning o’zlаrigа tеgishli mulkning mаvjudligidir. Аynаn shu nаrsа kоrхоnаlаrning mоddiy-tехnik imkoniyatlarini bеlgilаb bеrаdi хаmdа ulаrning iqtisоdiy erkinligi vа kеlаjаgini tаminlаydi. Bu o’rindа shuni tа’kidlаsh jоizki, “izchil yuqоri o’sish sur’аtlаri, yurtimizdа bаrpо etilgаn bаnk-moliya tizimining bаrqаrоr vа ishоnchli faoliyat yuritishi, iqtisоdiyotdа аmаlgа оshirilаyotgаn yangilаnish vа o’zgаrishlаr, umumаn, mаmlаkаtimizni modernizatsiya qilish yo’lidаgi dаdil qаdаmlаrimiz dunyo jаmоаtchiligi, Shuningdek, xаlqаrо vаlyutа jаmgаrmаsi, Jаhоn bаnki, Оsiyo tаrаqqiyot bаnki singаri nufuzli хаlqаrо moliya tаshkilоtlаri tоmоnidаn e’tirоf etilmоqdа.”4 Asosiy fondlar (asosiy kapital) mahsulot ishlab chiqarish, bozor va nobozor xizmatlari ko‘rsatishda ishtirok etuvchi hamda uzoq davr mobaynida foydalanishga mo’ljallangan aktivlarda o‘z aksini topadi. Moddiy asosiy kapitali guruhi ishlab chiqarish va yashash binolari, inshootlar, mashina va jihozlar, shuningdek, o‘stiriladigan aktivlardan iborat. Milliy boylikning mazkur omiliga uy xo‘jaliklari to’lonidan oxirgi iste’mol uchun xarid qilingan mashina va jihozlar hisobga olinmaydi. (Masalan: avto’lobillar, muzlatgichlar, televizorlar va shunga o‘xshash vositalar). Bunday o’lillar “Uzoq muddatda foydalanishga mo’ljallangan iste’mol tovarlari guruhi orqali hisobga olinadi. Biroq, bunday jihozlar ishlab chiqarish jarayonida foydalanilsa, ular asosiy kapital jumlasiga kiritiladi, o‘stiriIadigan aktivlar qishloq xo'jaligida moddiy aylanma mablag’lar guruhining bosh omillaridan biri hisoblanadi hamda zotli, mahsuldor, ishchi va boshqa chorva mollari, hosildor bog’lar, mevazorlar, uzoq muddat hosil beruvchi ko‘p yillik ko‘chatlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, asosiy kapital tarkibiga ishlab chiqarilgan nomoddiy aktivlami ham kiritiladi. Bularga foydali qazilmalami qidirishga ketgan xarajatlar, inson mehnati asosida vujudga kelgan va informatsiya sifatida taqdim etilgan ma’lumotlar qiymati kiradi. Yuqorida qayd etilgan o’lillarga EHM lar uchun dasturlar, original ijod janrlari, adabiyot va san’at durdonalarini ko‘rsatish mumkin. Asosiy kapital milliy boylikning muhim elementi sifatida mamlakat statistikasida hisobga olinadi, hamda ulaming tarkibi MHT ning mazkur iqtisodiy toifasida bir qadar muhim ko'rsatkich hisoblanadi. Ishlab chiqarilgan nomoliyaviy aktivlar tarkibiga kiruvchi ikkinchi element, bu moddiy aylanma mablag'larining zaxirasidlr. Joriy yoki o‘tgan davrda tayyorlangan va keyinchalik sotish yoki ishlab chiqarishda foydalanish uchun mo’ljallangan ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot, qayta sotish uchun olingan tovarlar shular jumlasidandir. Ishlab chiqarilgan material aktivlar umumiy tarkibida qimmatbaho boyliklar alohida o‘rin tutadi. Bu turdagi boyliklar qiymat zaxiralari sifatida sotib olinadi, saqlanadi va amaliyotda ulami ishlab chiqarish jarayoni yoki iste’mol uchun ishlatiladi. Ushbu ko‘rinishdagi milliy boylikning elementlarini egalari ularning real narxi oshishi yoki saqlanib qolishini mo’ljallagan holda sotib oladilar. Qimmatbaho boyliklar toifasiga ishlab chiqarish zaxirasi hisoblanmaydigan, yuqori bahoga ega bo‘igan qimmatbaho metall va toshlar, tilla buyumlar, antikvar buyumlar. san’at asarlari va kolleksiyalari kiradi. Ishlab chiqarilmagan nomoliyaviy aktivlar ishlab chiqarish natijasi hisoblanmaydi va ular moddiy hamda nomoddiy guruhlarga bo’linadi. Ishlab chiqarilmagan moddiy aktivlar yer, yer osti boyliklari. biologik va suv resurslaridir. Tabiiy boyliklarni baholashda ulardan foydalanish uchun va holatini yaxshilash uchun ketgan xarajatlar ham ularning qiymatiga qo‘shilishi kerak. Yerning tuproq tarkibi holatini yaxshilash uchun yo‘naltirilgan xarajatlar ham yerning bahosiga kiritiladi. Iqtisodiy samara beruvchi va ishlatish uchun yaroqli bo’lgan qazilma boyliklarining aniqlangan zaxiralari, shuningdek, ishlab chiqarilmagan moddiy aktivlar toifasiga kiradi. O’stirilmaydigan biologik resurslar tarkibiga hosildor o‘simliklar, chorva kabi xo‘jalik subyektlari tomonidan hisobga olinmaydigan, biroq iqtisodiy faoliyat uchun foydalanadigan (o‘rmonlar, baliq kabi maxsus yetishtirilmagan) boyliklar kiritiladi. 0‘stirilmaydigan biologik resurslar milliy boylikning foydalanish huquqi berilgan subyekt qismida aks etadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Statistika komissiyasining tavsiyasiga binoan yer usti suvlari yer boyligi tarkibiga kiradi, suv resurslariga esa faqat yer osti suvlari kiritilishi mumkin. Ishlab chiqarilmagan nomoddiy aktivlar ishlab chiqarishdan tashqari jarayonda vujudga keladi va ulardan foydalanish huquqi mos ravishda yuridik yoki hisob harakatlari orqali amalga oshiriladi. Ular jumlasiga foydalanuvchiga faoliyatning ma’lum turi bo'yicha shug‘ullanishga ruxsat beruvchi va boshqa subyektlar uchun mazkur faoliyatni ta’qiqlovchi hujjatlar kiradi. Aktivlaming yuqorida ko‘rsatilgan guruhi patentlar, mualliflik huquqi, ijara shartnomlari va boshqa shartnomalarni o‘z ichiga oladi. Moliyaviy aktivlarning xarakterli to’loni shunda namoyon boladiki, ularning ko‘p qismi moliyaviy majburiyatlarga teskari ta’sir etadi. Moliyaviy majburiyat bir tashkilot ikkinchi tashkilotga moliyaviy resurslarini taqdim etganda sodir bo’ladi. Bu holatda kreditor mablag’lari uning moliyaviy aktivi hisoblanadi, chunki qarzdor tashkilot uning mablag’laridan foydalanganligi uchun to’lov to’laydi. Qarzdor tashkilot uchun olingan moliyaviy mablag’lar majburiyatdir. Monetar oltin - bu mamlakatning pul-kredit siyosatini amalga oshiruvchi boshqaruv tashkilotlarida moliyaviy aktiv sifatida saqlanadigan oltin hisoblanadi. Qolgan barcha korxonalar, tashkilotlar va jismoniy shaxslar qollaridagi oltin va oltin buyumlari milliy hisoblar tizimida tovar yoki aylanma mablag’lar zaxirasi sifatida aks etadi. Naqd pullar moliyaviy aktiv sifatida o‘zining tarkibiga muomalada mavjud bolgan shu mamlakatning yoki boshqa mamlakatning barcha pul birliklarini oladi. Shu bilan birga mamlakatdagi muomalada bo’lmagan yubiley va kolleksiya tariqasida saqlanayotgan tangalar moliyaviy aktivning naqd pullar tarkibiga kirmaydi.
