Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

 
MAVZU: UMAR XAYYOM IJODIDA MATEMATIKA 
REJA 
1.
 
Umar Xayyomning hayoti va ijodi. 
2.
 
Parallel to`g`ri chiziqlar nazariyasi va bu sohada Umar Xayyomning ishlari. 
3.
 
Umar Xayyomning algebra sohasida olib borgan ishlari. 
SHark klassik adabiyotining namoyondasi, o`zining ruboyotlari bilan butun SHarqda va 
G`arbda mashhur bo`lgan Umar Xayyom matematika va astranomiya sohalarida ham shunday 
masalalarni hal qilib, fan taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan. Umar Xayyom shoir, foylasuf, 
matematik, astranom edi. U o`z zamonasining mashhur donishmandi va entsiklopedist olimi edi. 
G`iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim Xayyom Nishopur shahrida 1048 yil 18 mayda chodir 
tikuvchi kosib oilasida dunyoga keldi. Xayyom laqibini olishi otasining kasbiga ko`ra bo`lsa kerak. 
Uning yoshligi saljuqiylar davlati hukm surgan davrda o`tdi. Umar Xayyom yashagan davrda turli 
guruhlarning to`qnashuvi juda ko`plab sodir bo`ldi. Islom dinida har xil oqimlar paydo bo`ldi. 
Bunday oqimlar o`z ta`sirini Xayyom ijodiga ham ko`rsatmay qolmadi. Xayyom yosh chog`ida 
Balxda turdi. Jabrga tegishli asarining ko`p qismini Samarqandda yozdi. CHunki bu asarning 
boshida, uning yozilishicha imkoniyat tug`dirgan shaxs Samarqandning ulug` qozisi Abu Tohir 
(1089-1091) ekanligi yozilgan. Umar Xayyom Buxoro xokimi SHamsul-Mulk Qoraxoniy saroyida 
ishlashga chaqirilgan. U saroyda uzoq vaqt turishini istamadi, 1074 yilda Nizomul-Mulk uni 
isfahondagi observatoriyaga rahbarlik qilishga taklif etishi bilan u shaharga borib matematika, 
astranomiya, falsafa fanlari bilan mashg`ul bo`ldi. SHu yilda «Risola fi al-barohin alo masoil al-jabr 
va al-muqobala» (Jabr va muqobala masalalarining isbotlari haqida) nomli asarini yozib tugatdi. Bu 
asarni 1851 yilda Vepke arabchadan frantsuzchaga tarjima qilib, sharhlar bilan nashr etgan. Bu 
asarda Xayyomning «Mushkilot al-hisob» nomli asarini yozib tugatgani aytiladi. Bunda sonlardan 
butun musbat ildiz topish uchun umumiy qoidani matematika tarixida birinchi bo`lib bergan. Biroq 
bu asar zamonamizgacha etib kelmagan. Xayyom «Algebra» nomli kitobida juda ko`p masalalarni 
chiziqli va kvadrat tenglamalarni echish, kubik tenglamalarning ildizlarini geometrik metodlar bilan 
yasash kabi masalalarni hal qildi. U kubik tenglamalarni turli sinflarga bo`lib, har bir sinfni alohida 
tekshirdi, kubik tenglamalarni konus kesimlari vositasi bilan echdi va ularni yasash metodlarini 
bartaraf bayon etdi. 
Evropa olimlari esa bunday masalalarni hal etishni Xayyomdan 5-6 asr keyingina topdilar. 
Isfahon observatoriyasi eng katta observatoriya hisoblanib, unda Xayyom o`z zamonasining 
mashhur astranom va matematiklari Abul-Abbosiy, Luqoriy, Abdurahmon Xorazmiy va boshqalar 
bilan birga ishladi. Bu olimlar besh yil davomida ko`p hisoblashlar olib borib, 1079 yilda YAngi 
kalendar‘ tuzib chiqdilar. YA`ni Xayyom boshchiligidagi matematiklar va astranomlar eron quyosh 
kalendari reformasini o`tkazdilar. Bu kalendarga bir yil 365, 24242 o`rtacha kundan iborat bo`lib, 
buning aniqlik darajasi shunchalikki, 4500 yilda bir sutka xato bo`ladi. Bu kalendarning grigorian 
kalendariga nisbatan aniqligi ortiqdir. Umar bu tekshirishlarni «Ziji-Malikshohi» nomli asarda 
bayon etganlar. 

---

28