Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

XITOY MATEMATIKASI
.
R E J A :
1. Umumiy ma`lumotlar.
2. «To`qqiz kitobli Matematika»
3. Kvadrat va kub ildizlarni xisoblash.
4. π ni xisoblash.
5. Qadimgi Xitoy matematikasining tarixiy roli.
1.
Umumiy ma`lumotlar. Rim imperiyasi inqirozidan ancha avvalroq Uzoq SHarqda-Xitoy va
Xindistonda matematika fani bo`yicha keskin o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu o`zgarishlar keyinchalik
eron, O`rta Osiyo va keyinchalik Evropaga tarqaldi.
Xitoy matematikasi xaqidagi qisqa materiallar  eramizdan avvalgi 2 ming yillikning
o`rtalariga borib taqaladi. Ularda asosan kalendar’ masalalariga
suyaniladi. CHunki, shu davrda
axolining asosiy mashgulot dexqonchilik bo`lib, ekinlarni  ekish va yigish muddatlarini aniqlash
butun xo`jalik uchun xal qiluvchi rolni o`ynar  edi. SHu maqsadda, ayrim yulduzlarning
joylashuvini, teng kunlilikni, quyoshli kunlarni qayd qilish uchun saroylarda maxsus kishilarni
tayinlangan  edi. Yilning uzunligi 365,25 kunligi Xitoyliklar  eramizdan avvalgi 600 yillardayok
aniqlagan bo`lib, xar 19 yilda 7 qo`shimcha oyni kalendarga qo`shishgan.    19 yillik quyosh
kalendari 235 oy kalendaridan bir sutkadan kamroqqa farq qilgan. Gretsiyada, afinalik Meton
bunday kalendarni 150 yil keyinroq joriy qilgan.
Bizgacha maxsus etib kelgan kitoblarning eng qadimgisi
«To`qqiz kitobli matematika»
xisoblanadi. Unda  eramizdan oldingi 206-yillardagi Xan dinastiyasi davridagi matematikaga oid
boy materiallar keltirilgan. SHu davrdan sal oldinroq Buyuk Xitoy yo`lini qurish boshlangan edi.
Xan dinastiyasining raxbarlari yo`l kurilishini, davlatni boshqarishni, mavjud soliq tizimini, axolini
mexnatga jalb qilishni qattiq nazorat qilishar edi. Bundan tashqari, shu davrda yulduzlar xaritasini
va quyosh kalendarini mukammallashtirish ishlari olib borildi. Muomaladagi muv soatlari o`rniga
quyosh soatlari joriy qilina boshlandi. buyuk astronom CHjan Xen (e.o.  II-I asrlar) aylanuvchi
globus va planetariy ixtirochisi, erning sfera shaklida  ekanligi, fazo, vaqt va kosmosning cheksiz
ekanligi xaqidagi ta`limotni oldinga surgan.
Tan dinastiyasi (618-907 yillar) davrida Xitoy Tinch okeanidan to Tibetgacha bo`lgan buyuk
davlat edi. Katta shaxarlarda xunarmandchilik avj olgan edi. VII asrda taxta yordamida kitob chop
kilish,  XI asrda  esa xarakatli shrift bilan kitob chop kilish kurilmasi yaratildi. Kogozni  esa I
asrlardayok ishlab chikish boshlangan  edi.  XIII asrda uzunligi 1700 km li sugorish tizimi ishlab
chikildi.
Tan dinastiyasi davrida xalkaro alokalar rivojlandi. eramizdan oldigi II asrlardayok O`rta
Osiy bilan savdo ishlari olib borilgan. O`ziga xos bo`lgan davlat apparati joriy kilindi. Unda
Olimlar kengashi xamda Astronomik byuro ta`sis kilingan edi.
Maorif tizimida matematikaga katta  e`tibor berildi.
Tan dinastiyasi imperatorlik o`kuv
programmasida 6 fan bo`lib, undan matematika 6 yoshdan boshlab o`kitish joriy kilindi. Matematia
ta`lim va imtixonlar jiddiy yo`lga ko`yilgan edi. Davlat rivoji uchun diplomli matematiklardan 3260
tasi birgina imperator Tay-TSzun (627-649 yillar) davrida xizmat kilgan.
SHu davrdagi jiddiy yutuklardan biri-gradusli o`lchovning kashf kilinishi bo`ldi. Ayrim
munozarali masalalarni echishda meridianning bir gradusini ip bilan o`lchash goyasi 725 yilda
astronom Nan’ Gusho tomonidan xal kilindi.
Bizyukorida ta`kidlab o`tdikki, Kadimgi Xitoy matematikasiga doir ilmiy ishlar saklanib
kolmagan. Etib kelganlari  esa xal to`lik o`rganilmagan. Xitoy klassiklarining original ishlari  esa
ko`pchilik uchun tushunarsiz. Evropa tillariga to`laligicha «To`kkiz kitobli Matematika»,
va
geometriya bo`yicha ayrim ishlargina tarjima kilingan.
2.