Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja: Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

Forobiyning mantiq soxasidagi ishlarining davom- chilaridan yana biri turli ilm soxalariga oid qator asar- lar yaratgan, o‘z davrining dunyoga mashhur qomusiy olimi Abu Ali ibn Sinodir (980-1037 y.y.). U Buxoro yaqinidagi Afshona shaqrida tug‘ildi. Buxoroda tahsil olib, shu erda olim, tabib sifatida shuhrat qozondi, ma’lum bir vaqt Xorazmda yashadi. Ibn Sino 31yoshida Xorazmni tark etdi, 1037 yili Isfahonda vafot etdi.
Ibn Sino 400 dan ortiq asarlar muallifidir. Bu asarlar ilmning turli sohalariga oid bo‘lib, ulardan 150 dan ortig‘i falsafa va mantiq masalalariga bagishlangan. Bu- lar orasida falsafa va maitiq faiining barcha masalana- rini izchil ravishda o‘z ichiga olgan asari - «Kitob ash- shifo»dir. «Kitob ash-shifo»ning mantiqqa oid qismi 9 bo‘lakdan iborat bo‘lib, ularning nomlaiishi va tartibi Forobiyniki kabidir. Mugafakkirning bu asari mantiq sohasidagi barcha ilmlar asosida vujudga kelgan bo‘lib, unda mantiqqa oid masalalar to‘liq qamrab olingan.
Ibn Sinoning «Ishorat va tanbihot», «An-Najot», «Donishnoma» asarlarida ham falsafa va mantiqqa oid masalalar bayon etiladi. Mutafakkir mantiq ilmini bar­cha ilmlarning muqaddimasi, ularni egallashning zarur sharti sifatida talqin etadi. Ibn Sino «Donishnoma» asarida qabul qilingan tartibni buzgan holda, avval mantiq asoslarini, ikkinchi o‘rinda metafizikani, so‘ng boshqa fanlarni bayon qiladi.
U asosan Aristotel va Forobiyning mantiqiy ta’li- motlarini davom etgirgan bo‘lsa-da, ko‘p masalalarda musta- qil yo‘l tutadi. Ibn Sino mantiq fanini ma’lum bilimlardan noma’lum bilimlarni keltirib chiqarish, ularni bir- biridan farq qilish, chin va xato bilimlar, ularning tur- larini o‘rganuvchi fan yoki nazariy san’atdir, deb ta’rif- laydi. Mantik, ilmi ob’ektiv olamni bilish uchun xizmat qiladi, bilish esa real predmetlarni, avvalo, sezgilar orqali aks ettirish, so‘ng akdiy, mavxum bilishga asoslanadi.
Ibn Sino falsafa, bilish nazariyasi va mantiq muam- molarini aralashtyrib yubormaydi, ularni alohida-alohida bayon qiladi. Bu jihatdan Ibn Sinoning mantiq fani haqidagi ta’limoti Arastu yaratgan mantiq faniga nisbatan juda ko‘p yangi ma’lumotlarni beradi. Mantiqiy masalalarni o‘rganishda turli belgi (simvol)lardan foydalanish ham mutafakkirning yutug‘i hisoblanadi.
Ibn Sinoning mantiq ilmida tafakkur shakllari bo‘lgan tushuncha, hukm, xulosa chiqarish, ularning tuzili- shi, turlari, shuningdek, isbotlash masalalari jeng va har tomonlama taxdil etil ad i. ,
U tushunchalarni yakka va umumiyga bo‘ladi. Mutafak­kirning ta’kidlashicha, mantiq fani umumiy tushunchalar bilan shug‘ullanadi. U ham, Aristotel kabi, mavjud bor- liqning eng umumiy holatlarini ifodalovchi o‘nta umu­miy kategoriyalarni mantiq fanining o‘rganish doirasiga kiritadi. Tushunchaning asosiy vazifasi xukm va xulosa chiqarishni tashkil etish, ularga asos bo‘lishdir, deb ta’kidlaydi. U tushunchalarni ta’riflash va bo‘lish kabi mantiqiy usullarga ham batafsil to‘xtab o‘tadi.
Hukm nazariyasi Ibn Sinoning mantiq ilmida eng katta o‘rinlardan birini egallaydi. U hukmlarning tuzi- lishi, sub’ekt-predikat munosabatlarini har tomonlama taxdil qiladi. Ibn Sino odsiy va murakkab hukmlarni, ularning tuzilishi va turlarini batafsil bayon qiladi.
Ibn Sinoning xulosa chiqarish nazariyasi ham tushun­cha va hukm kabi chuqur hamda izchil ishlab chiqilgan. U deduktiv xulosa chiqarishga oid barcha masalalarni: sillogizmning tuzilishi, figuralari, moduslari, murakkab sillogizmlar va ularning turlari, sillogizmlarni belgilar vositasida ifodalashni batafsil taxdil qiladi. U induktiv xulosa chiqarish ustida ham fikr yuritadi.
Umuman olganda, Ibn Sinoning mantiqiy ta’limotini uning mukammalligi, mavzusining kengligi, hajmi, talqi- nining batafsilligiga ko‘ra, o‘rta asrlardagi mantiq ilmi rivojining eng yuqori darajasi deb baholash mumkin.
Ibn Sinoning mantikiy tashimotvda ungacha bo‘lgan Kdsimgi va Urta asr mantiqshunosligining muhim yutukdari ma’lum darajatsa mujassamlangan bo‘lib, keyingi davrlarda mantiqiy ta’limotlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048 y.y.) mantiqqa oid asarlar yozmagan bo‘lsa ham, uning qonun-qoidalaridan, isbotlash usullaridan ilmiy-amaliy faoliyatida keng foydalangan. Beruniyning buyuk xizmatlaridan biri tabiat va jamiyatni bilishning ilmiy metodini ishlab chiqqanligidadir. Beruniy ilmiy metodining asosiy prinsiplari «Qadimgi xalkdardan qolgan yodgorliklar» asarida ko‘rsatib o‘tilgan. Bular quyidagilardan iborat: